Pogaństwo w Polsce: rodzima wiara rośnie

Katarzyna Skiba

Choć ślady Polski’przedchrześcijański, pogański system wierzeń jest zakorzeniony w polskiej kulturze i tradycji, sama praktyka wiary w dużej mierze zanikła w ciągu wieków po przyjęciu przez kraj chrześcijaństwa. Jednak niewielka, ale rosnąca liczba Polaków odradza w tej chwili takie starożytne wierzenia w nowoczesnej religii pogańskiej zwanej Rodzimowierstwem – Wiarą Rodzimą.

Tak jak inne religie mają denominacje lub gałęzie, tak też istnieją różne grupy wierzących w obrębie rodzimej wiary. Aby grupy takie mogły zostać oficjalnie uznane, muszą zarejestrować się jako organizacja religijna w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych w Polsce.

Zapewnia to członkom różne prawa, w tym możliwość żądania dni wolnych od pracy z okazji świąt religijnych oraz umożliwienia dzieciom uczenia się wiary podczas lekcji religii prowadzonych w szkołach. Umożliwia także państwowemu urzędowi statystycznemu (GUS) zbieranie danych o organizacji.

Według najnowszego raportu GUS na temat wyznań religijnych, opublikowanego w 2022 r., w Polsce działają cztery organizacje wyznania rodzimego, zrzeszające łącznie od 3300 do 3400 członków. Największy – Rodzimy Kościół Polski (RKP) – rośnie z roku na rok od 2011 roku i w 2021 roku będzie liczył 2723 członków.

Dodatkowo pod koniec stycznia w MSW zarejestrowana została nowa organizacja rdzennej wiary – Związek Religijny Rdzennych Wierzących Polskich.

Rodzima Wiara jest zatem małą, ale rozwijającą się religią, choć trudno oszacować jej prawdziwą wielkość, ponieważ nie wszyscy jej wyznawcy – Rodzimowiercy w języku polskim – należą do zarejestrowanych organizacji.

Wiara przetrwała wiele zwrotów historii, od pierwotnej chrystianizacji Polski w 966 r., poprzez aresztowania przywódców wiary w okresie stalinowskim, aż po wandalizm na pomniku sakralnym w czasach współczesnych.

Czym jest rodzima wiara?

Rdzenna wiara jest religią politeistyczną kładącą nacisk na związek z kilkoma bóstwami, a także z przodkami i naturą. Jej wyznawcy postrzegają ją jako kontynuację wierzeń religijnych i praktyk rytualnych Słowian zamieszkujących przedchrześcijańską Rzeczpospolitą.

„Jego główne założenia opierają się na szacunku i życiu w zgodzie z otaczającą nas przyrodą, wywodzących się z tradycji przekazywanych z pokolenia na pokolenie” – mówi Ratomir Wilkowski, przedstawiciel rady RKP i żerka – ksiądz rdzennej wiary.

Według ich tradycji o losach świata decyduje najwyższy bóg, kosmiczna siła otaczająca wszechświat. W RKP bóg ten nazywany jest Świętowitem, choć w różnych organizacjach rodzimych wyznań używa się innych imion. Zamiast definiować go poprzez dychotomię dobro-zło, uważa się, iż Świętowit wykracza poza to, co Rodzimowiercy uważają za subiektywne, stworzone przez człowieka kryteria.

Drewniana rzeźba Światowida w Gajownikach. Źródło zdjęcia: Radzik Meriath/Wikimedia Commons (na licencji CC BY-SA 4.0)

Wyznawcy wierzą także w panteon kilku innych bóstw, które wywodzą się z jednoczącej siły najwyższego boga i mogą służyć jako patroni określonych elementów, miejsc lub zjawisk. Należą do nich Mokosz, bogini matka kojarzona z kobiecym przeznaczeniem i płodnością, oraz Swaróg, bóg ognia, nieba i słońca.

Pod koniec X wieku Polska wkroczyła w okres chrystianizacji i przemian politycznych, który historyk Anita Prażmowska w swojej książce określiła jako „czas zawirowań, konfliktów i rozlewu krwi”. Historia Polski.

Co najmniej jedno powstanie pogańskie przeciwko kościołowi rzymskokatolickiemu miało miejsce w latach trzydziestych XI wieku, destabilizując kościół i kraj. Wyprawy krzyżowe północne w XII wieku były świadkiem brutalnego stłumienia religii pogańskiej, zarówno w Polsce, jak iw całym regionie bałtyckim.

Albo, jak to ujmuje RKP, był to okres, w którym Kościół „próbował brutalnie zniszczyć wszystko, co było związane ze światem duchowym naszych przodków”.

Proces odbudowy rozpoczął się wraz z odrodzeniem ludowym epoki romantyzmu w XIX wieku. Ostatecznie w okresie międzywojennym zaczęły pojawiać się w Polsce pierwsze nowoczesne organizacje rdzennej wiary, których przywódcy zostali jednak aresztowani w wyniku stalinowskich represji w powojennym okresie komunistycznym.

To, co w tej chwili stanowi rodzimą wiarę, zaczęło się w latach 90. XX wieku, kiedy powstały organizacje takie jak RKP i Kościół Polsko-Słowiański (PKS), które przeniosły wiarę do czasów współczesnych i powoli zyskiwały coraz większe rzesze zwolenników.

Rodzima wiara dzisiaj

Stulecia dominującej religii chrześcijaństwa sprawiają, iż współczesne pogaństwo jest „rodzajem aktu odbudowy” – mówi Scott Simpson, wykładowca Uniwersytetu Jagiellońskiego, specjalizujący się w badaniach rytualnych i współczesnym pogaństwie w Europie Środkowo-Wschodniej. „Niektóre fragmenty tradycji zostały zniszczone, fragmentaryczne lub całkowicie utracone”.

Wyznawcy tej wiary podkreślają jednak, iż nie odtwarzają historii ani nie wskrzeszają „martwej” mitologii.

„Rodzima wiara słowiańska – jako wiara żywa, współczesna – polega nie tyle na powrocie do kultury wcześniejszej, przedchrześcijańskiej, ile na jej kontynuacji, utrzymaniu, rozwoju i popularyzacji” – mówi Wilkowski.

Bardzo podoba mi się tradycja „Jare Gody”, która jest wciąż bardzo żywa i celebrowana w Polsce, a jest słowiańska pogańska (rodnovery).

Spalenie kukły, uderzenie kijami i wrzucenie do wody, na powitanie wiosny. pic.twitter.com/yB3c3eujxC

— Brian Nijman (@BrianNijman) 29 marca 2024 r

Oznacza to, iż to, czego nie można zrekonstruować na podstawie kronik ani źródeł akademickich z X wieku, zostało zamiast tego opracowane na podstawie wyborów dokonanych przez Rodzimowiercy oraz ze „szczerej inspiracji religijnej” – wyjaśnia Simpson.

Kultura i tożsamość są również istotne dla rodzimej wiary. „Podstawą tego wszystkiego jest słowiańskość, ta kultura, ten wspólny rdzeń, który nas wszystkich łączy” – mówi Szymon Bronimir Gilis, specjalista ds. żerca z nowej organizacji Ród i członek jej organu zarządzającego, Starsi.

Uroczystości religijne są zgodne z cyklami natury, w tym przesileniami i równonocami, z których każdy jest świętem. Wśród nich jest Noc Kupały – przesilenie letnie – które celebruje miłość, płodność, słońce i księżyc.

Podczas Nocy Kupały, Rodzimowiercy przeskakiwać ogniska, aby oczyścić się i uchronić przed złem oraz uczestniczyć w masowych kąpielach w pobliskich zbiornikach wodnych. Inne rytuały obejmują śpiew i noszenie wieńców wykonanych z polnych kwiatów i ziół.

Noc w wigilię Iwana Kupały Henryka Siemiradzkiego, ok. 1880 (Lwowska Narodowa Galeria Sztuki/domena publiczna)

Chociaż rodzima wiara ma przywódców, zbiorowy wkład w oddawanie czci jest kluczową częścią jej praktyki religijnej.

„Jednym z głównych elementów rytuału jest podawanie rogu alkoholu wraz z toastami. Każdy dorzuca jakiś fragment teologii, a grupa chwali go jako akceptowalny i dobry” – mówi Simpson. „To prawie przeciwieństwo autorytetu, który mówi ci, w co powinieneś wierzyć”.

Pogaństwo i polska tożsamość

Dla wielu Polaków wiara rzymskokatolicka stała się synonimem kultury i tożsamości kraju. Mimo iż liczba wyznawców gwałtownie spada, najnowsze dane spisowe pokazują, iż 71% Polaków przez cały czas identyfikuje się jako katolicy.

„W dzisiejszym katolicyzmie w Polsce panuje bardzo silne przekonanie, iż jest to magazyn polskich wartości i słyszy się, jak mówią to politycy” – mówi Simpson. Jednak „były rzeczy przed nastaniem katolicyzmu i są rzeczy dzisiaj, które można szczerze nazwać wartościami polskimi, a które nie są rzymskokatolickie”, jak zwyczaje i tradycje ludowe.

Chociaż liczby Rodzimowiercy rośnie, zarówno eksperci, jak i praktycy twierdzą, iż wielu Polaków nie ma świadomości istnienia takich społeczności i tego, w co wierzy.

„Nie wiem, czy społeczeństwo w ogóle ma świadomość, iż istnieje coś takiego jak współczesne pogaństwo” – podpowiada Joanna Malita Król z Instytutu Religioznawstwa UJ.

„Nawet określenia pogaństwo czy neopogaństwo niosą ze sobą poczucie «inności», bo powstały wśród chrześcijan chcących nazwać innych ludzi wokół siebie” – wyjaśnia Mariusz Filip, antropolog z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Współczesne zmagania

Chwila Rodzimowiercy nie spotykają się z powszechną dyskryminacją, ich wiara nie zawsze jest mile widziana przez innych w Polsce.

W 2009 roku we wsi Babia Góra doszło do zdewastowania piłą drewnianej rzeźby Światowida, którą próbowano siłą wyrwać z ziemi. Podobne znaczenie ma symbol – czworoboczny słup, którego nazwa oznacza „widzący świat”. Rodzimowiercy jak krzyż dla chrześcijan.

W 2017 roku radny pobliskiego Choroszczy złożył oficjalny wniosek o usunięcie Światowida. Niedługo potem zniknął z Babiej Góry, na czele którego stanęło kilkadziesiąt osób Rodzimowiercy protestować.

„Gdyby ktoś dopuścił się podobnego czynu przeciwko chrześcijańskiemu krzyżowi lub kaplicy, od razu wybuchłaby wrzawa, a policja automatycznie wszczęłaby śledztwo” – powiedział Wilkowski w przemówieniu podczas protestu.

Rodzimowiercy można również postrzegać stereotypowo jako ekstremistów politycznych ze względu na nacisk, jaki ich wiara kładzie na słowiańskość i rodzimość oraz przywłaszczanie sobie pogańskich symboli przez skrajną prawicę.

W rzeczywistości Native Faith „jest ruchem zróżnicowanym wewnętrznie, w którym można odnaleźć całą gamę poglądów politycznych” – sugeruje Filip, którego badania specjalizują się w prawicowym ekstremizmie wśród Rodzimowiercy.

„Niektórzy myślą, iż zacznę na nich rzucać czary” – mówi Marcin Józefaciuk, pierwszy polski poseł, który określił się jako nowoczesny poganin, choć przyznaje, iż zdarza się to „coraz rzadziej”.

Zachęceni niedawną rejestracją organizacji Ród, wyznawcy postawili sobie za cel promowanie szerszego zrozumienia tego, kim są.

„Ta rejestracja nie oznacza, iż ​​na tym kończy się nasza praca” – napisali przedstawiciele Rodu w poście na Facebooku. „Jest to raczej sygnał, iż trzeba zakasać rękawy i zintensyfikować pracę na rzecz odrodzenia rodzimej wiary słowiańskiej w Polsce”.

Notatki z Polski są prowadzone przez niewielki zespół redakcyjny i wydawane przez niezależną fundację non-profit, która utrzymuje się z datków naszych czytelników. Bez Waszego wsparcia nie możemy zrobić tego, co robimy.

Katarzyna Skiba jest niezależną dziennikarką i tłumaczką, w tej chwili studiuje na kierunku dziennikarstwo i stosunki międzynarodowe w Sciences Po Paris.

Źródło zdjęcia głównego: Jakub Włodek / Agencja Wyborcza.pl