Polichromia mistrza Jana

Anielski Kraków

O tym, iż bazylika mariacka to ważne „anielskie miejsce”, każdy, kto choć raz w niej był, przekonał się sam. Anioły polatują na ołtarzu Wita Stwosza, strzegą kaplicy Loretańskiej, trzymają w rękach obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej…

Wyliczyć wszystkich aniołów choć skrótowo, opowiedzieć o nich, zrobić im dobre zdjęcia – rzecz wykonalna, ale wielce pracochłonna. Dlatego jako temat tej opowieści wybrałem miejsce reprezentowane przez jednego tylko anioła, który swą podobizną ją zilustruje.

Celem naszej wędrówki będzie kościelne prezbiterium, udekorowane malowidłami autorstwa Jana Matejki oraz jego uczniów: Stanisława Wyspiańskiego i Józefa Mehoffera. To oni pomagali w wykonaniu fresków zaprojektowanych przez ich profesora.

Wszystko zaczęło się od renowacji kościoła. Miała ona miejsce w latach 1889-91, a przeprowadzono ją pod kierownictwem architektonicznym Karola Stryjewskiego, z udziałem Jana Matejki i Władysława Łuszczkiewicza. Matejce kościół zawdzięcza dekorację malarską naw oraz prezbiterium. To tutaj znajdziemy anioły wykonane przez Matejkę i jego uczniów. Malarz postanowił ozdobić tę część kościoła tak, aby nowa dekoracja nie raziła w zestawieniu z ołtarzem Stwosza, a także aby współgrała z architektoniczną strukturą i z istniejącym wyposażeniem świątyni. Artysta wykonał projekt dekoracji, przekazując go za darmo na rzecz kościoła. W roku 1890 rozpoczęto prace.

Karton do polichromii Kościoła Mariackiego – Postać anioła grającego na lutni.
Fot. Muzeum Narodowe w Krakowie | domena publiczna

Przy przenoszeniu wzoru z kartonów projektowych na ściany pracował sprowadzony z Wiednia malarz Antoni Tuch. Uczestniczył w nim także sam Matejko, nadzorując przebieg prac i osobiście przenosząc z kartonów na ściany szkice swoich fresków w skali 1:1.

W ramach projektu powstała dekoracja roślinna, postacie aniołów oraz kilka postaci złych duchów. Do postaci jednego z aniołów pozowała artyście jego starsza córka Helena. Jako modele do postaci innych aniołów służyły artyście także i inne, obce dzieci. Podobno aby siedziały spokojnie podczas pozowania, malarz miał przekupywać je cukierkami. Czy tak było rzeczywiście? Po upływie ponad 100 lat trudno jest w wielu wypadkach oddzielić plotkę od rzeczywistości. Rzecz jednak brzmi całkiem prawdopodobnie. Pewne jest natomiast, iż badacze doliczyli się na ścianach prezbiterium 120 aniołów. Jedne grają na instrumentach, inne modlą się, a jeszcze inne trzymają w rękach banderole z wersetami Litanii Loretańskiej.

Polichromia, jeszcze w fazie realizacji, wywołała w ówczesnym Krakowie wiele dyskusji i sporów oraz polemik. Jedni uważali ją za dzieło wybitne i wysokiej klasy, inni znów za przykład bezguścia i odsądzali artystę od czci i wiary. Raziła ich kolorystyka fresków oraz zbyt bliskie w ich mniemaniu wpływy i naleciałości sztuki Bizancjum.

Kiedy w roku 1893 praca została ukończona, reakcje na nowy wystrój kościoła były rozmaite. Jak wspomniałem wcześniej, nowa polichromia wzbudzała wśród krakowian wiele kontrowersji. Nim przekonano się do niej, minąć musiało trochę czasu. Ponoć najdłużej nie mogły się z nią oswoić krakowskie przekupki z Rynku. Przez długi czas wychodząc z kościoła lub wybierając się doń na nabożeństwo, dawały głośno wyraz swej dezaprobacie, mówiąc: „Zabrali nam Najświętszą Panienkę!”.

Od zakończenia prac w kościele NMP minął przeszło wiek. Dziś już nikt nie neguje artystycznej wizji Matejki, nikt nie odsądza od czci i wiary jego pracy.

W Muzeum Narodowym i w pałacu biskupim, przed wejściem do kaplicy, można obejrzeć kartony do anielskiej polichromii, i obejrzeć z bliska to, co w kościele trudno jest dostrzec. Oględziny kartonów wszystkim gorąco polecam.

Andrzej Nazar

Artykuł ukazał się w dwumiesięczniku „Któż jak Bóg” (5/2014)