Wśród niezliczonych świętych, którym Cerkiew prawosławna oddaje cześć, znajdują się również święci starotestamentowi, w których gronie poczesne miejsce zajmują prorocy. To osobny typ starotestamentowych świętych czczonych jako natchnione Świętym Duchem osoby, które głosiły ludowi wolę Bożą. To nie tyle osoby zapowiadające czy przepowiadające przyszłość, ile ludzie będący „ustami” Boga na ziemi, a więc nie ci ludzie, którzy zgadują i przepowiadają przyszłość, ale ci, którzy wyczuwają „plan Boży” w świecie, potrafią lepiej od innych dostrzec działanie Boże w historii, rozszyfrowują ów plan i tłumaczą ludziom wolę Boga, tj., innymi słowy, odczytują znaki czasu.
Tym niezwykłym osobom poświęcona została najnowsza monografia autorstwa Jarosława Charkiewicza, który od wielu lat zajmuje się naukowo i w sposób popularnonaukowy prawosławną hagiografią. Autor skupił w niej swoją uwagę na 27 prorokach Starego Testamentu. To przede wszystkim czterej tzw. prorocy więksi, dwunastu tzw. proroków mniejszych, ale też inni prorocy znani szerzej, jak Mojżesz, Dawid, Eliasz czy Elizeusz, lub tylko dla osób zgłębiających Stary Testament, jak m.in. Gedeon, Samuel, Natan czy Baruch.
Jak pisze w przedmowie do książki arcybiskup wrocławski i szczeciński Jerzy, Prawosławny Ordynariusz Wojskowy, a zarazem rektor Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie, autor „tym razem postanowił pochylić się nad szczególną grupą świętych, którą stanowią starotestamentowi prorocy. Już sam fakt, iż dookreśla on w tytule, iż chodzi właśnie o ‘starotestamentowych’ proroków, uświadamia czytelnikom, iż proroctwo nie skończyło się wraz z nadejściem Nowego Testamentu, ale miało i przez cały czas ma swoje miejsce w życiu Cerkwi. Profetyczny charakter Starego Testamentu jest jednak czymś zupełnie innym, ponieważ odnosił się on do przyjścia Mesjasza. Wszystkie inne proroctwa, w tym te z nowotestamentowego okresu, mają związek z wydarzeniami, z eschatologią, z kosmologią i wieloma innymi obszarami życia człowieka, ale nie mówią o dziejach mesjańskich. W Starym jednak Testamencie osią profetyzmu jest dopiero nadchodzące zbawienie człowieka, które przyszło wraz ze Wcieleniem, Śmiercią na Krzyżu i w końcu Zmartwychwstaniem Jezusa Chrystusa – starotestamentowego Emmanuela”.
Arcybiskup Jerzy podkreśla ponadto, iż prezentowana monografia „stanowi syntetyczną prezentację starotestamentowych proroków wraz z biblijno-teologicznym komentarzem do znaczenia i istoty ich profetycznego charyzmatu. Autor stara się, w sposób jasny i zrozumiały, opisać również treść głoszonych proroctw. Czytelnik ma także możliwość lepszego poznania życia poszczególnych proroków, uświadamiając sobie, iż w każdym przypadku było ono usłane cierpieniem, bólem i osamotnieniem. Zwłaszcza to ostatnie stanowiło cechę charakterystyczną dla wszystkich proroka. Każdy z nich doświadczył bowiem głuchoty społecznej na sprawy najważniejsze, wykluczenia, a choćby ekskluzji. Prorok musiał liczyć tylko na Boga, bo w tym tkwiła jego siła i moc. W książce ponadto zostali opisani prorocy więksi (miara ta odnosi się nie do siły proroctwa, ale do rozmiaru pozostawionych przez nich ksiąg) i prorocy mniejsi. Wartością naukową i źródłową monografii jest obszerna bibliografia książkowa i wirtualna oraz dobrze sporządzony słownik terminologiczny, który sprzyja lepszemu rozumieniu wielu w tej chwili rzadko używanych pojęć”. Wyjaśnienie występujących w monografii terminów teologicznych stanowi niewątpliwe ułatwienie dla czytelników nieobeznanych ze słownictwem specjalistycznym pochodzenia greckiego, łacińskiego czy hebrajskiego, a bogata bibliografia (wraz z licznymi adresami stron internetowych) pozwoli zainteresowanym sięgnąć do źródeł.
Zauważyć trzeba, iż poza opisami życia poszczególnych proroków i omówieniem treści głoszonych przez nich proroctw (o ile zostały one spisane i zachowane dla potomnych), istotną rolę odgrywają w książce poświęcone odnośnym prorokom fragmenty opisujące ich ikonografię. Autor uwzględnił przy tym najwcześniejsze zachowane przedstawienia proroków (synagogalne i katakumbowe), omówił świadectwa sztuki monumentalnej (zachowane m.in. w bazylikach Rawenny, Rzymu czy na Synaju) i rękopiśmiennej oraz malarstwa ikonowego z pierwszego i drugiego tysiąclecia różnych tradycji (m.in. łacińskiej, syryjskiej, bizantyjskiej, ruskiej, serbskiej, bułgarskiej, macedońskiej). Nie pominął też prezentacji przedstawień proroków w sztuce nowożytnej, w tym w szczególności współczesnych wizerunków proroków z polichromii polskich cerkwi. Wszystko to zostało bardzo obszernie zilustrowane w książce prezentującej ponad 300 reprodukcji malowideł ściennych, mozaik, fresków, ikon, miniatur książkowych, polichromii zawierających przedstawienia omawianych proroków.
Poza cytowanym wyżej arcybiskupem Jerzym, w powstawianiu monografii brali udział dwaj znani współcześni teologowie prawosławni: ks. dr hab. Marek Ławreszuk, profesor Uniwersytetu w Białymstoku i kierownik Katedry Teologii Prawosławnej tej uczelni, oraz dr hab. Jerzy Ostapczuk, profesor Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej, dziekan Wydziału Teologicznego tej uczelni i p.o. kierownika katedry Pisma Świętego Starego Testamentu Sekcji Teologii Prawosławnej tejże akademii. Drugi z nich w recenzji wydawniczej zaakcentował, iż „W odniesieniu do każdego z prezentowanych proroków autor przytoczył najważniejsze informacje zawarte w księgach Starego i Nowego Testamentu. Fragmenty te prezentują historię biblijną przez pryzmat życia i działalności proroków. Autor sięgnął również po świadectwa apokryficzne oraz do dzieł mężów apostolskich i Ojców Kościoła. Nie pominął on informacji o prorokach w tradycji judaistycznej i islamie. Zawsze – gdzie to możliwe – przytaczał informacje dotyczące czci (z uwzględnieniem dni liturgicznego wspominania) poszczególnych proroków w Kościele rzymskokatolickim, ormiańskim, syryjskim, koptyjskim oraz, oczywiście, prawosławnym. Autor uwzględnił również rozbieżności w lokalnych tradycjach liturgicznych Kościołów prawosławnych”.
Prezentowaną książkę kończą słowa, które zacytował w swojej przedmowie również arcybiskup Jerzy, podkreślając, iż stanowią one również wyraz jego myśli: „Niech żyjący w tak odległych czasach prorocy natchną nas, żyjących obecnie, swoją gorliwością o sprawy Boże, niech ich przykład rozbudza w nas i pomnaża miłość do Boga i Cerkwi. Doceniajmy ich niezwykłą rolę w ekonomii zbawienia, zwracajmy się do nich z naszymi modlitwami, a Bóg w Trójcy Jedyny niech pomaga wierzącym w Niego, dzięki modlitwom świętych, przybliżać się krok po kroku do upragnionego zbawienia i życia wiecznego”.
Książkę można nabyć m.in. w Składzie Metropolitalnym w Warszawie (al. Solidarności 52), siedzibie wydawnictwa (Białystok, ul. św. Mikołaja 5, tel./fax 85-744-36-46, wydawnictwo@orthodox.pl), Centrum Kultury Prawosławnej w Białymstoku, sklepiku Bractwa Młodzieży Prawosławnej w Białymstoku i poprzez internet za pośrednictwem strony www.sklep.cerkiew.pl.
Jarosław Charkiewicz
zdjęcie: materiały prasowe wydawnictwa
__________
Jarosław Charkiewicz, Prorocy Starego Testamentu. Życie, działalność, ikonografia (ilustrowana historia), Warszawska Metropolia Prawosławna, Warszawa 2024, s. 448. (ilustrowana historia), Warszawska Metropolia Prawosławna, Warszawa 2024, s. 448.
