Co łączyło Darwina z darwinizmem społecznym?

Karol Darwin to współtwórca teorii ewolucji biologicznej. Choć o istnieniu zjawiska ewolucji wiedziano wcześniej, to brytyjski przyrodnik i lekarz jako pierwszy, wraz z Alfredem Wallacem, usystematyzował fakty i przedstawił dowody. Jednak to Darwinowi przypadło być tym, który jest powszechnie cytowany i określany jako ojciec współczesnej biologii. Co więcej, pierwotną wersję teorii ewolucji – do dziś znacznie uaktualnioną, szczególnie o genetykę – nazywa się darwinizmem. Metaforyczne i niedosłowne przełożenie niektórych jego aspektów na życie społeczne obwołano zaś darwinizmem społecznym.

Źródło: WikiImages i Pixabay, z późn. zm.

Darwinizm społeczny kiedyś i dziś

Darwinizm społeczny, zwany też socjodarwinizmem, to pogląd, według którego społeczeństwo ewoluuje na wzór głównego mechanizmu ewolucji biologicznej, czyli doboru naturalnego. W darwinizmie społecznym przetrwać mieli najsilniejsi. Ideologia ta była krytyczna wobec takich idei, jak prawa pracownicze, poprawianie warunków bytowych wszystkich ludzi, łagodzenie różnic klasowych, systemy prorodzinne, powszechna służba zdrowia i system edukacji. Sprzyjała za to walce rasowej, aborcjom, sterylizacjom i przymusowemu rozdzielaniu małżeństw, szczególnie wśród biednych.

Karol Darwin nie tylko nie wymyślił koncepcji darwinizmu społecznego, ale również nie był jej zwolennikiem. Ale wśród głównych orędowników tego światopoglądu obok Thomasa Malthusa był Francis Galton, przyrodni kuzyn Karola Darwina. I tak jak Malthus rozwijał jeden główny człon socjodarwinizmu – maltuzjanizm (dziś neomaltuzjanizm), czyli ograniczanie dzietności, pomocy ubogim, poprawy warunków pracy – tak Galton był czołowym propagatorem drugiego kluczowego czynnika darwinizmu społecznego: eugeniki.

W Europie (i częściowo w Japonii) w trakcie II Wojny Światowej (a w Niemczech jeszcze przed) wdrażano zasady darwinizmu społecznego w postaci walki rasowej (dyskryminacja, a potem zabijanie Żydów, Słowian), eugeniki (przymusowe aborcje i sterylizacje), drastycznych eksperymentów medycznych (amputacje i doszywanie kończyn, łączenie ciał różnych ludzi w „jedno”, operacje zmiany płci, „leczenie” homoseksualizmu, eksperymenty na ciężarnych kobietach i żywych ludzkich płodach), jak i systemowego wspierania nierówności klasowych.

Po trwającym kilka lat chaosie społeczeństwa zachodnie zdecydowanie odrzuciły koncepcje socjodarwinizmu. Podobnie postąpiła demokratyzująca się Japonia. Obecne postulaty libertarianizmu, neoliberalizmu, postmodernizmu, indywidualizmu społecznego czy anarchizmu są jedynie cieniem dawnej świetności tej mrocznej ideologii. Choć dla mieszkańców niektórych dzielnic (i jak dotąd tylko dzielnic) Berlina, Hagi, Paryża, Sztokholmu, Los Angeles, Waszyngtonu czy Vancouver nie jest to takie oczywiste. Podobnie jak dla obywateli współczesnych Chin czy państw islamskich.

Karol Darwin o darwinizmie społecznym

Przejdźmy jednak do wątku Karola Darwina i tego, co łączyło go z darwinizmem społecznym. Darwin był zdecydowanym i otwarcie wypowiadającym się przeciwnikiem niewolnictwa, które w resztkowych formach istniało jeszcze w XIX wieku w świecie Zachodnim (a wciąż ma się dobrze w niektórych krajach muzułmańskich oraz powszechne jest w Chinach; w Europie występuje jedynie w „branży” prostytucji).

„Należy zauważyć, iż Darwin oświadczył, iż sam nie był darwinistą społecznym i wielu wczesnych zwolenników darwinizmu [biologicznego – przyp. red.] jako teorii naukowej, takich jak Thomas Huxley, najskuteczniejszy promotor teorii ewolucji [biologicznej – przyp. red.] w drugiej połowie XIX wieku, również odrzucił darwinizm społeczny” – można przeczytać w opracowaniu antropologa z Northwerstern University, prof. Williama Ironsa.

Reklama: Historie rodzinne Darwina w kontekście historii świata, jak również wątki innych istotnych w tym kontekście rodzin, opisuje książka „Świat. Historia rodzinna”, tom 1 i tom 2, wydana przez Wydawnictwo Znak. Książkę można zakupić tutaj (Tom 1) i tutaj (Tom 2).

Karol Darwin nie wspierał zatem darwinizmu społecznego, rasizmu czy klasizmu, a wręcz oficjalnie wypowiadał się przeciwko nim. Podobnie zresztą, jak inni słynni biolodzy ewolucyjni, w tym nie tylko XIX-wieczni, jak Huxley, ale również do dziś aktywni zawodowo prof. Richard Dawkins, prof. Jared Diamond czy prof. Jerry Coyne, wielokrotnie krytykujący współczesne cienie darwinizmu społecznego, w tym rasizm, homofobię, klasizm, czy postmodernizm.

Dlaczego niektóre religie i ideologie zwalczają teorię ewolucji biologicznej?

Istnieją dwa zasadnicze powody dla uwydatniania odcinania się Karola Darwina od darwinizmu społecznego. Fakt, iż Kościół Katolicki i generalnie chrześcijaństwo tak późno zaakceptowały teorię ewolucji biologicznej (podkreślam, iż „teorię”, a nie „hipotezę”) jako fakt naukowy, wynikały nie tylko z argumentów teologicznych, ale również z obaw o wykorzystywanie biologii ewolucyjnej do opowiadania się za darwinizmem społecznym, który Kościół systemowo potępiał – choćby jeżeli lokalnie czy okresowo układał się z socjodarwinistycznymi reżimami, robił to zwykle bardziej z konieczności niż z wolnego wyboru.

Znamienne jest, iż dopiero po jednoznacznym pokonaniu faszyzmu i nazizmu Watykan przestał negować biologię ewolucyjną. Po raz pierwszy zrobił to otwarcie i oficjalnie papież Pius XII (papiestwo w latach 1939-1958), dokładnie w 1950 roku. Stwierdził on, iż prawa ewolucji biologicznej nie są sprzeczne z wiarą chrześcijańską, a jego stanowisko potwierdzili papież Paweł IV (papiestwo w latach 1963-1978) i papież Jan Paweł II (papiestwo w latach 1978-2005), dodając, iż ewolucja biologiczna to prawo naukowe, a nie jedynie hipoteza. Trzeba więc podkreślić, iż aktualnie w chrześcijaństwie jedynie fundamentaliści religijni i skrajni ortodoksi negują biologię ewolucyjną.

Drugi powód znaczenia odłączania Karola Darwina i darwinizmu od darwinizmu społecznego jest bardziej współczesny. Dzisiejsze ruchy „sprawiedliwości społecznej”, jak same siebie nazywają, coraz częściej negują ewolucję biologiczną, a Karola Darwina określają jako promotora rasizmu czy klasizmu. Takie szkalowanie autorytetu naukowego skutkuje coraz częstszym traktowaniem biologii ewolucyjnej jako wrogiej, zwłaszcza w środowiskach tzw. progresywistów.

Stosunki rodzinne Galtona i Darwina a darwinizm społeczny

Znacznie bardziej niejednoznaczną postacią od Darwina był jego przyrodni kuzyn, Francis Galton. To twórca nowoczesnej statystyki. Dzięki opracowanym przez niego metodom, w tym współczynnikom korelacji i regresji oraz koncepcji odchylenia standardowego – tego, o którym ciągle słyszymy np. przy okazji omawiania sondaży politycznych – poprawiła się jakość opracowań wyników i zbiorów danych, a w efekcie poprawność faktograficzna pochodzących z nich wniosków, zwłaszcza w badaniach ilościowych.

Jednak oprócz niezaprzeczalnych zasług na rzecz statystyki, a w efekcie wszelkich dziedzin, bo techniki statystyczne są niezbędne od fizyki, przez chemię, biologię i medycynę, po psychologię i socjologię, Galton ewidentnie przyczynił się też do stworzenia i rozwoju ruchu eugenicznego: przymusowych sterylizacji, aborcji, łączenia i rozłączania par. Przy czym nie miały nim kierować pobudki klasistowskie. Jak podaje encyklopedia Brittanica, „jego celem nie było stworzenie arystokratycznej elity, ale populacji składającej się z genetycznie lepszych mężczyzn i kobiet”. Motywowało go więc raczej coś, co dziś nazywamy transhumanizmem i inżynierią społeczną poprzez metody biologiczne.

Dodajmy, iż nie znano jeszcze wówczas praw dziedziczenia Grzegorza Mendla, więc z perspektywy Galtona jego koncepcje mogły wydawać się sensowne. Choć nie jestem zwolennikiem relatywizmu moralnego (warto dodać, iż moralność wbrew obiegowej opinii pt. „każdy ma swoją”, jest zjawiskiem dość uniwersalnym, wynikającym z neurobiologii i psychologii moralności; to co jest względne i subiektywne to systemy etyczne), to przy ocenie różnych postaw należy brać pod uwagę również kontekst. W tym ten historyczny. Ocenianie czegoś negatywnie po fakcie, ze współczesną wiedzą i normami, w znikomym stopniu oddaje realizm osądów i wyborów w określonych czasach czy okolicznościach. Zaś co do Galtona, to jak na ironię nie rozmnożył się. Umarł bezdzietny w 1911 roku. W przeciwieństwie do Karola Darwina, który spłodził dziesięcioro dzieci.

Artykuł napisałem w ramach współpracy z wydawnictwem Znak.