Bunt mas 2.0? Czas budować wspólnoty ukośne

Wspólnoty ukośne przypominają, iż życie społeczne nie wyczerpuje się w konflikcie mas i elit, a przestrzenie spotkania „na skos” mogą osłabiać toksyczną symetrię podejrzliwości.

Tekst ukazał się w kwartalniku „Więź” jesień 2025. W wolnym dostępie można przeczytać jedynie jego fragment. W całości jest otwarty tylko dla prenumeratorów naszego pisma i osób z wykupionym pakietem cyfrowym. Subskrypcję można kupić TUTAJ.

Opublikowane niemal 100 lat temu słynne dzieło Bunt mas hiszpańskiego socjologa i filozofa José Ortegi y Gasseta zaczynało się tymi słowami:

Jesteśmy w tej chwili świadkami pewnego zjawiska, które, czy tego chcemy, czy nie, stało się najważniejszym faktem współczesnego życia publicznego w Europie. Zjawiskiem tym jest osiągnięcie przez masy pełni władzy społecznej. Skoro masy już na mocy samej definicji nie mogą ani nie powinny kierować własną egzystencją, a tym mniej panować nad społeczeństwem, zjawisko to oznacza, iż Europa przeżywa w tej chwili najcięższy kryzys, jaki może spotkać społeczeństwo, naród i kulturę¹.

Trudno oprzeć się wrażeniu, iż równie dobrze w ten sposób mógłby się zaczynać – choć z pewną zmianą akcentów – wstęp do współczesnej analizy konfliktu mas z elitami, której autor z niepokojem odmalowuje demokrację liberalną jako samotną wyspę na wzburzonym morzu populizmu.

Ortega y Gasset jak w soczewce skupia wszystkie odruchy elit wobec mas domagających się prawa do własnej formy podmiotowości: lęk przed przekazaniem sterów instytucji demokratycznych tym, którzy jej w pocie czoła nie wymyślali; uznanie widma faszyzmu i bolszewizmu – ideologii mających masowość w swoim DNA – za uzasadnienie paternalistycznej postawy wobec „motłochu”; pogardę dla jego braku zainteresowania „wysoką kulturą”; nieufność do zbyt silnego państwa narodowego oraz instynktowne upodobanie do europejskiego federalizmu jako formy bardziej „cywilizowanej” i odpowiedniej dla zachodniego systemu kulturowo-politycznego.

Tekst ukazał się w kwartalniku „Więź” jesień 2025 jako część bloku tematycznego „Lud i elity – konflikt nieuchronny?”.
Pozostałe teksty bloku:
„Czy pogarda dla ludu jest warunkiem przynależności do patrycjatu?”, Jarosław Flis w rozmowie z Bartoszem Bartosikiem
„Masy kontra elity – potrzeba uznania czy walka o zasoby”, dyskutują Anna Giza-Poleszczuk, Paweł Bukowski, Piotr Kulas i Kacper Mojsa