Tajemniczy władca Polski. Doprowadził kraj na skraj upadku

Bezprym: władca nieznany

Z powodu braku informacji na temat wczesnego życia Bezpryma oraz niewielu informacji dotyczących tego późniejszego, powstało wiele hipotez na ten temat. To, co na pewno wiemy o Bezprymie, to między innymi informacja o pochodzeniu jego matki. Podaje ją współczesny Bezprymowi biskup Merseburga Thietmar w swojej kronice. Thietmar wspominając o żonach Bolesława Chrobrego oraz o oddaleniu pierwszej z nich, córki margrabiego Miśni Rygdaga, napisał, iż następnie Chrobry „pojął za żonę Węgierkę, z którą miał syna Bezpryma, ale i tę również przepędził”.

Badacze próbowali ustalić, kim mogła być wspomniana Węgierka i dlaczego została wybrana na drugą żonę Chrobrego. Pojawiła się również hipoteza, iż do dwóch pierwszych ślubów Bolesława Chrobrego, o których wspomina Thietmar, tak naprawdę nie doszło, a córka Rygdaga i nieznana Węgierka były jedynie narzeczonymi Chrobrego. Według tego założenia, raczej błędnego, Bezprym był bękartem i to był właśnie powód, dlaczego pomimo bycia pierworodnym synem władcy, od władzy został odsunięty. I to jeszcze w dość młodym wieku.

Bardziej prawdopodobne, iż dwie pierwsze, nieznane z imienia żony Chrobrego zostały odesłane, a zawarte śluby zerwane, ze względu na utratę znaczenia politycznego tych związków. W tym czasie, bez ugruntowanej jeszcze silnej pozycji kościoła katolickiego w państwie, władca mógł wymóc unieważnienie ślubu według swojej woli; ślubu mającego raczej wymiar polityczny niż religijny. Poza tym Thietmar, mający bardzo dobrą wiedzę na temat młodego państwa polskiego i jego pierwszych władców (do 1018 r.), wymieniając Bezpryma w swojej kronice, najpewniej wspomniałby o tak istotnym fakcie.

W 985 r. zmarł Rygdag, wobec czego władca państwa gnieźnieńskiego i ojciec Bolesława Chrobrego — Mieszko I, gwałtownie doprowadził do zerwania więzów małżeńskich, jakie przez kilka lub kilkanaście miesięcy łączyły jego syna z córką zmarłego margrabiego. Chrobry miał wówczas 18 lat, a ze związku z córką Rygdaga nie doczekał się potomstwa.

Jego następną żoną była wspomniana przez Thietmara Węgierka, matka Bezpryma. Prof. Błażej Śliwiński w swojej książce poświęconej pierworodnemu synowi Chrobrego wykazał, iż mogła nią być Karolda, córka Gyuli Starszego, utożsamianego czasem z Zomborem, synem Horka. Byli to członkowie bocznej linii rządzącej Węgrami dynastii, wywodzącej się od walecznego wodza Madziarów Arpada, a władający ziemiami nazwanymi później Transylwanią / Siedmiogrodem (część dzisiejszej Rumunii).

Czy Veszprem to Bezprym?

Siostra Karoldy Sarolta, późniejsza matka pierwszego króla Węgrów Stefana I, przed poślubieniem księcia Gejzy przebywała przez pewien czas w miejscowości Veszprem, której nazwa w źródłach średniowiecznych zapisywana była często jako… Bezprem. Ponieważ wiele powstałych w średniowieczu miejscowości na Węgrzech swoje nazwy wzięło od wielkich wodzów, historycy węgierscy są w miarę zgodni, iż nazwa Veszprem pochodzi od bliżej nieznanego mężczyzny o imieniu Bezprem / Bezprym.

Może Sarolcie towarzyszyła w Veszprem / Bezprem Karolda i pod wpływem opowieści o założycielu miasta nadała wraz z Chrobrym imię Bezprym ich synowi? A może, co też jest bardziej prawdopodobne, jej rodzina była spokrewniona z kimś o takim imieniu? W końcu Bolesław Chrobry też otrzymał imię po członku rodziny swojej matki.

Dzieciństwo księcia

Bezprym urodził się pomiędzy 985 a 987 r. Dawniej jego imieniu przypisywano negatywne znaczenie. Na przykład próbowano je interpretować jako imię kogoś „bez prymu”. Tak jakby ojciec już od najmłodszych lat przeczuwał, jaka będzie jego przyszłość, a może już wtedy miał z nim duże problemy. Jeden z badaczy pokusił się choćby o przypisanie inspiracji zamordowania w listopadzie 1003 r. tzw. Pięciu Braci Męczenników właśnie Bezprymowi, mającemu wówczas ok. 17 lat. Według tej hipotezy, mając jakieś problemy natury psychicznej Bezprym wymykał się spod kontroli Bolesława Chrobrego, destabilizował jego rządy i to z tego powodu książę odsunął go od siebie, a następcą uczynił swojego drugiego syna, Mieszka II Lamberta.

Leszek Szymański / PAP

Bezprym. Wystawa „Nowy poczet władców Polski. Waldemar Świerzy kontra Jan Matejko” na Zamku Królewskim w Warszawie (2015 r.)

Matką urodzonego ok. 990 r. Mieszka II była trzecia żona Bolesława Chrobrego, a córka niejakiego Dobromira – Emnilda. Z tego związku narodziło się dwóch synów i trzy córki. Czy Emnilda faworyzowała swoje dzieci kosztem Bezpryma? Jest to wielce prawdopodobne. Można śmiało założyć, iż Emnilda wolałaby widzieć na tronie swojego syna, a nie syna innej kobiety. Nie doczekała jednak tego momentu, ponieważ zmarła ok. 1016 r., na prawie 10 lat przed koronacją Mieszka II na drugiego króla Polski.

Reprodukcja / PAP

Mieszko II. Cykl obrazów olejnych Jana Matejki pt. Poczet królów i książąt polskich

Usunięty w cień

Jeszcze za życia Emnildy Mieszko II zaczął odgrywać kluczową rolę u boku ojca. W 1013 r. wziął udział w zawarciu porozumienia pomiędzy Bolesławem Chrobrym a władcą Cesarstwa Rzymskiego, królem, a od 1014 r. cesarzem — Henrykiem II. Rok później Chrobry doprowadził do jego ślubu z córką potężnego niemieckiego palatyna Ezzona — Rychezą, siostrzenicą zmarłego w 1002 r. cesarza Ottona III, co znacząco wzmocniło pozycję Piastów. W kolejnych latach Mieszko II prowadził do boju drużynę ojca w wojnie z Henrykiem II, odnosząc sukcesy i ciesząc się coraz większym poważaniem wśród wielkich tamtego świata, jak i swoich przyszłych poddanych.

Z jakiego powodu nie słychać w tym czasie nic o Bezprymie? Dlaczego to nie on bierze ślub z Rychezą, a młodszy od niego Mieszko II? Czemu Bezprym nie dowodzi wojskiem i nie uczestniczy u boku ojca w ważnych negocjacjach? jeżeli odstawimy dawne myślenie o pierworodnym synu Chrobrego, jako o potworze w ludzkiej skórze, którym miał być od najmłodszych lat, to jakie zostaje wytłumaczenie tej niezwykłej i zaskakującej sytuacji?

Pierwszy polski kronikarz Anonim zwany Gallem na koniec opisu życia Bolesława Chrobrego wspominał krótko o późniejszym konflikcie jego synów:

Gall nie wymienia jednak z imienia Bezpryma ani młodszego, urodzonego ok. 1000 r. Ottona. Powodem niewymienienia z imienia braci Mieszka II mogła być chęć pominięcia przez naszego pierwszego kronikarza trudnego tematu, związanego z ogromnymi podziałami i walką między rodzonymi braćmi, do czego doszło kilka lat po śmierci Bolesława Chrobrego. A na początku XII w. zleceniodawcy Galla zależało przecież na pozytywnej wersji historii, opowiadającej o państwie niepodległym, silnym i zjednoczonym pod rządami kolejnych Piastów.

Bezpryma i Ottona nie znali późniejsi polscy kronikarze, jak np. mistrz Wincenty czy Jan Długosz. Przez brak choćby wzmianki o Bezprymie u pierwszych polskich kronikarzy pierworodny syn Chrobrego zniknął w zapomnieniu na wiele wieków, a gdy później wrócił, to już jako postać z gruntu negatywna. Nie tak dawno powstała jednak nowa hipoteza dotycząca tego, chyba najbardziej tajemniczego przedstawiciela dynastii Piastów, która umożliwia wyjaśnienie pewnych istotnych kwestii.

Nowe spojrzenie na historię Bezpryma

Z pewnością Bezprym brał udział w wielkim zjeździe gnieźnieńskim w 1000 r. Miał wówczas ok. 14 lat, natomiast jego bracia: Mieszko II ok. 10 lat, a Otton ok. roku. Jako pierworodny syn władcy Polski uczestniczył u boku ojca w podniosłych uroczystościach, a także poznał młodego cesarza Ottona III. Zjazd gnieźnieński był najważniejszym wydarzeniem dla państwa pierwszych Piastów i podniosłość tej chwili musiała udzielić się również młodemu Bezprymowi, następcy tronu.

Z Gniezna wraz z ojcem, cesarzem i jego świtą oraz z przekazanymi w darze Ottonowi III 300 polskimi wojami, Bezprym udał się do Magdeburga. Stąd następnie, prawdopodobnie już bez ojca, towarzyszył niespełna 20-letniemu cesarzowi w drodze do Kwedlinburga, a dalej do Akwizgranu.

Według prof. Śliwińskiego Bezprym w połowie maja 1000 r. był świadkiem otwarcia grobu Karola Wielkiego, odnowiciela Cesarstwa Rzymskiego, na którym wzorował się Otton III.

Bezprym miał później towarzyszyć cesarzowi także w wyprawie na południe do Italii. Z tego powodu brał udział w oblężeniu zbuntowanego miasta Tivoli, skąd Otton III udał się do Rzymu. W Wiecznym Mieście doszło do spotkania cesarza z jednym z jego mentorów duchowych i przyszłym świętym, Romualdem z Camaldoli. Wtedy młody Bezprym pod wpływem podróży rozpoczętej po zjeździe gnieźnieńskim, odwiedzonych po drodze miejscach i spotkanych ludziach, a także po namowie Romualda, przystąpił do jego eremu w Pereum pod Rawenną. I został pustelnikiem!

Dobrowolne wygnanie

Dowodzić ma tego zapis w powstałym w latach 40. XI w. Żywocie św. Romualda autorstwa Piotra Damaniego, w którym autor wspomina przybycie syna księcia Polski do Italii. Niewymieniony z imienia syn polskiego władcy wręczył Romualdowi dary, w tym swojego konia i pod wpływem autorytetu przyszłego świętego, przystąpił do eremitów. Romuald w tym czasie namówił do tego samego również kilka innych osób z otoczenia cesarza Ottona III. Dlatego przypuszcza się, iż musiał mieć też ogromny wpływ na młodego Bezpryma, zafascynowanego światem, o którym wiele wcześniej słyszał, a który poznawał odkąd opuścił odległe Gniezno.

Ta spontaniczna decyzja polskiego następcy tronu musiała wprawić w osłupienie jego ojca. Prof. Śliwiński uważa, iż konsekwencje tej decyzji wywarły ogromny wpływ na przyszłość Bezpryma. Bolesław Chrobry próbował sprowadzić Bezpryma z powrotem, jednak bezskutecznie. Kontaktował się w tej sprawie z cesarzem Ottonem III, który choćby chciał mu w tym pomóc. Bezpryma miał pod opiekę wziąć wówczas krewny cesarza – mnich benedyktyński Bruno z Kwerfurtu. Właśnie z powodu chęci sprowadzenia Bezpryma do kraju, Chrobry wraz z Ottonem III mieli zacząć organizować wyprawę benedyktynów z Pereum do Polski. Na jej czele stanął Bruno z Kwerfurtu, który przez swoją decyzję o chęci opuszczenia eremu i sprzeciw wobec Romualda, otrzymał karę chłosty.

Z powodu nagłej śmierci Ottona III na początku 1002 r. plany te mocno się skomplikowały, tym bardziej, gdy rozpoczął się długi i krwawy konflikt pomiędzy Bolesławem Chrobrym a nowym władcą Cesarstwa Rzymskiego Henrykiem II. Wówczas Bruno z Kwerfurtu miał zabrać Bezpryma do innego klasztoru w Italii, skąd w lipcu 1002 r. przejęli go wysłannicy polskiego władcy. Normalna droga na północ przez Bawarię była mocno utrudniona, ze względu na możliwość pojmania Polaków przez ludzi Henryka II. Wobec tego wysłannicy Chrobrego z Bezprymem wybrali nieco dłuższą drogę przez dzisiejszą Austrię, a następnie wkroczyli do pogrążonych w chaosie Czech.

Krwawe rządy, chaos i interwencja Bolesława

W lutym 999 r. zmarł książę czeski Bolesław II Pobożny, brat Dobrawy, czyli matki Bolesława Chrobrego, a tym samym babci Bezpryma. Władzę po nim przejął jego najstarszy syn Bolesław III Rudy, który zaczął walczyć ze swoimi braćmi o utrzymanie władzy. Jednego z nich, Jaromira, kazał wykastrować, a drugiego, Oldrzycha, próbował zabić, choć nieskutecznie.

W 1002 r. czescy możni wygnali Bolesława III Rudego z kraju. W tym czasie władzę przejął przybyły z Polski Władywoj, najprawdopodobniej przedstawiciel bocznej linii Przemyślidów, ale zmarł już w roku następnym. Wówczas na czeskim tronie zasiadł, choć nie na długo, młodszy syn Bolesława II Pobożnego, okaleczony Jaromir. Do Pragi bowiem wkroczyli polscy wojowie Chrobrego i przywrócili do władzy Bolesława III Rudego.

Brutalne rządy następców Bolesława II Pobożnego doprowadziły do destabilizacji księstwa czeskiego. Z tego powodu Chrobry chcąc zabezpieczyć swoje interesy w tym kraju, zaprosił w pierwszej połowie 1003 r. Bolesława III Rudego do Krakowa, oślepił go i uwięził. Następnie na czele swojej ciężkozbrojnej drużyny wkroczył do Pragi i sam zasiadł na tronie.

Zemsta na Bezprymie

A co działo się w tym czasie z Bezprymem? Pod koniec 1002 r. dotarł do Czech, gdzie po śmierci Władywoja władzę sprawował Jaromir. Prof. Śliwiński, próbując zrekonstruować dalsze wydarzenia przekonuje, że Bezprym i towarzyszący mu ludzie Chrobrego zostali pojmani przez Czechów posłusznych braciom wygnanego Bolesława III Rudego. Dowiedział się o tym Chrobry i pośpiesznie próbował wykupić syna z niewoli. Mógł być to też powód zbrojnej interwencji polskiego władcy w Pradze.

Wojtek Pacewicz / PAP

Bolesław Chrobry. Reprodukacja rysunku Jana Matejki

Lecz Jaromir chciał się zemścić na swoim starszym bracie i popierających go Polakach za dokonane krzywdy. I kazał brutalnie wykastrować 16-letniego Bezpryma, poprzez ściśnięcie genitaliów rzemieniami, podobnie jak sam został wykastrowany z rozkazu Bolesława III Rudego.

Prof. Śliwiński tłumaczy to zapiską Anonima zwanego Gallem odnoszącą się do wykastrowania Mieszka II przez Oldrzycha na początku lat 30. XI w. Gall podaje, iż doszło do tego w ramach zemsty Oldrzycha za oślepienie Bolesława III Rudego. Tylko wersja Galla nie jest do końca spójna, w końcu Bolesław III Rudy był rywalem Oldrzycha i próbował go zabić, więc dlaczego Oldrzych po prawie 30 latach miał dokonać zemsty na Mieszku II? Poza tym Mieszko II dostał się na krótko do niewoli Oldrzycha już w 1014 r. Dlaczego wtedy nie doszło do zemsty i wykastrowania?

Według tej hipotezy, Anonim zwany Gallem miał błędnie połączyć kilka faktów — uwięzienie Mieszka II przez Czechów oraz wykastrowanie przez nich jakiegoś syna Chrobrego. Jeśli faktycznie tym synem był jednak Bezprym i nie doszło do tego w latach 30., a na początku XI w., to mamy sensowne wyjaśnienie powodu odsunięcia go od następstwa tronu oraz braku informacji o jego żonie czy dzieciach.

Bezprym nie mógł mieć potomstwa, a przez to jego rządy byłyby naznaczone ciągłą destabilizacją związaną z knuciem braci oraz wewnętrznych i zewnętrznych wrogów Piastów. Nie mógł przedłużyć dynastii. Na pewno brutalna kastracja wpłynęła na jego zdrowie i to nie tylko to fizyczne, ale także psychiczne. W takiej sytuacji, w roli następcy tronu stopniowo zastępował go Mieszko II, który prawdopodobnie od młodych lat był przeznaczony do stanu duchownego.

Podzielone królestwo

Według większości badaczy Bezprym, podobnie jak jego bracia, jeszcze za życia Bolesława Chrobrego otrzymał w posiadanie jakąś wydzieloną część państwa, dzielnicę lub uposażenie w postaci poszczególnego grodu i jego najbliższej okolicy, który był jego siedzibą i źródłem utrzymania.

Jaka to była dzielnica czy gród? Nie posiadamy takich informacji, a badacze od lat toczą o to spory.

Wiemy natomiast, choć nie szczegółowo, kiedy i w jakich okolicznościach Bezprym ponownie stał się kluczową postacią w wewnętrznych rozgrywkach w Polsce. Miało to miejsce kilka lat po śmierci Bolesława Chrobrego, gdy wybuchł wyniszczający konflikt między trzema braćmi: Bezprymem, królem Mieszkiem II oraz najmłodszym Ottonem.

W początkowej fazie tego konfliktu Bezprymowi udało się przejąć władzę w Polsce, która w końcu należała mu się z racji urodzenia. Jednak nie cieszył się nią długo. W rocznikach hildesheimskich zapisano pod 1032 r.: „w tym roku Bezprym, z powodu najstraszniejszej srogości swego tyraństwa, został zabity przez swoich, nie bez knowań braci„. Jak do tego doszło? To już temat na inną opowieść o historii państwa pierwszych Piastów.

Bibliografia:

• Gall Anonim, Kronika Polska, Ossolineum 1982,
• Kosmas, Kronika Czechów w przekładzie Marii Wojciechowskiej, Ossolineum 2006,
• Labuda G., Mieszko II Król Polski (1025-1034), Wydawnictwo Poznańskie 2008,
• Labuda G., Studia nad początkami państwa polskiego, t. 1, Poznań 1987,
• Matla-Kozłowska M., Pierwsi Przemyślidzi i ich państwo (od X do połowy XI wieku), Wydawnictwo Poznańskie 2005,
• Strzelczyk J., Bolesław Chrobry, Poznań 2003, Śliwiński, B., Bezprym. Pierworodny syn pierwszego króla Polski (986-zima/wiosna 1032), Avalon 2014, Urbańczyk P., Bolesław Chrobry – lew ryczący, Wydawnictwo Naukowe UMK, 2018.