Sandro Boticelli: „Mistyczne Narodziny”

Anioł w sztuce

Na tle różnych przedstawień tematu Bożego Narodzenia obraz Sandra Botticellego (1445-1510), namalowany w 1501 r. i znany pod tytułem „Mistyczne Narodziny” (108,5 x 75 cm, tempera na płótnie; National Gallery, Londyn), prezentuje się dość nietypowo i zagadkowo.

Nie przypomina bowiem innych obrazów renesansowych, które obfitowały w realia, portretowe przedstawienia i popisy perspektywicznych ujęć przestrzeni. Otwiera przed nami przestrzeń zaskakująco niemodną, jakby średniowieczną. Jest to w pełni świadoma kreacja, w której wyczuwa się atmosferę bliską dekoracyjnemu duchowi gotyku.

Wewnętrzny świat Botticellego, zaznajomionego wcześniej z kręgiem florenckich humanistów, związanych z renesansowym dworem Lorenza de Medici, ulega znaczącej przemianie. Przynosi ją Fra Girolamo Savonarola – fanatyczny dominikanin, kaznodzieja ostro gromiący ogólne zepsucie moralne, kult pogańskiej starożytności, a tym samym zeświecczenie sztuki. Objaśnia Apokalipsę św. Jana, odnosząc jej treść do aktualnych wydarzeń we Florencji – zamieszek wewnętrznych i wojen. Przepowiada klęski, które mają niedługo ogarnąć Italię, tuż przed odnową Kościoła, nastaniem Nowej Jerozolimy, i nawołuje do skruchy, zyskując wielu zwolenników. Proroctwa jednak nie spełniają się…

W obrazie Botticellego tematyka bożonarodzeniowa łączy się z – inspirowanymi naukami Savonaroli –aluzjami do Apokalipsy św. Jana. Są dziś trudno uchwytne, ale przypomina je enigmatyczny napis w języku greckim, dodany u góry płótna.

Sandro Boticelli: Mistyczne Narodziny

Centrum obrazu wyznacza scena Adoracji Dzieciątka. Jezus leży na białej chuście, wyciągając ręce w stronę Matki, która z pochyloną głową klęczy obok ze złożonymi dłońmi (ujęcie ikonograficzne powstałe pod wpływem objawień św. Brygidy [1303-1373]). Z lewej – zadumany św. Józef, usiłujący zrozumieć tajemnicę dziewiczego poczęcia. Trójkąt kompozycji dopełniają wół i osioł, interpretowani już przez Ojców Kościoła jako symbole instynktownej i popędowej sfery w człowieku, a także całej bezrozumnej natury. Wyczuwają w Dzieciątku Pana stworzenia… Człowiekowi kierującemu się wyłącznie rozumem trudno pojąć nadejście Mesjasza…

Adoracja odbywa się pod krytym strzechą dachem stajenki, która w połączeniu z grotą tworzy konstrukcję nie mającą odpowiednika w ewangelicznych przekazach. O grocie wspominają ewangelie apokryficzne, przejęła ją szczególnie ikonografia Kościoła Wschodniego. Grota to symbol matczynego łona i głębi ziemi. Bóg zstępuje w mroki ziemi, rozjaśniając je światłem własnych Narodzin, które mają moc przemiany całego kosmosu. W sztuce zachodniej upowszechniła się stajenka, prowizoryczna szopa, kryta strzechą.

Symetrycznie, po obu stronach groty, dwie grupy prowadzone przez trzymających gałązki oliwne aniołów – z lewej dwaj pasterze – z prawej trzy postaci (Trzej Królowie?). Na dachu szopy trzej klęczący aniołowie, głoszący chwałę Boga. Biel, zieleń i czerwień ich szat symbolizują wiarę, nadzieję i miłość. Powyżej pas nieba z 12 wirującymi w tańcu na tle złocistej glorii aniołami, trzymającymi gałązki oliwne ze zwisającymi z nich koronami i wstęgami z napisami („Gloria in excelsis Deo” i fragmenty hymnu do Dziewicy Maryi). Są jak 12 gwiazd w wieńcu Apokaliptycznej Niewiasty (Ap 12,1) utożsamianej z Matką Chrystusa. Poniżej, na dolnym skrawku murawy trzy dwuosobowe grupy aniołów i przyozdobionych wieńcami oliwnymi mężczyzn trzymających gałązki ze wstęgami (zatarte napisy: „In terra pax hominibus bonae voluntatis”). Obejmują się, wymieniając znak pokoju. Między nimi drobne figurki groteskowych demonów, uciekających i chowających się w szczeliny skalne. Gałązki oliwne symbolizują miłość Boga, pojednanie i pokój: wieńce z gałązek wskazują na tych, którzy osiągnęli zwycięstwo w walce ze złem są nagrodą, znakiem wewnętrznej przemiany i zbawienia.

Aniołowie towarzyszący Bożemu Narodzeniu otwierają nas na inną rzeczywistość, która wkracza w świat wraz z Dzieciątkiem, wielbią Boga, przybliżają Go człowiekowi, głoszą Dobrą Nowinę, euforia i pokój (Łk 2. 8-14). Smukle, wiotkie postaci o blond włosach, z ptasimi skrzydłami, nieokreślone pod względem płci, ubrane w jednakowe, zwiewne suknie, pozbawione zostały rysów indywidualnych. Reprezentują raczej wszystkie dobre duchy tworzące niebiańską asystę, a także czystą miłość Boga w strefie ziemskiej. Są aktywne. Łagodny ruch daje się odczuć w łukowatym wygięciu kształtów, płynnych i miękkich liniach wyraźnie odgraniczających formy obdarzone ciepłym kolorytem. Perspektywa zbieżna jest zachwiana. Zachowana została perspektywa hierarchiczna: dominują wielkością członkowie Świętej Rodziny. Ludzie zrównani zostali z aniołami…

Dla Botticellego – zafascynowanego przepowiadaniem Savonaroli – Niebieska Jerozolima, przemiana całego stworzenia, pokój i zwycięstwo dobra, miały ujawnić się już wkrótce. Obraz nie jest ilustracją ewangelicznego tekstu. Eksponuje pewną myśl teologiczną, zwracając uwagę na sprawy ostateczne, związane z misją Nowonarodzonego – ma wymowę symboliczną. Przesłanie w nim zawarte pozostaje uniwersalne. Botticelli nie zaciemnia treści realiami, archaizuje świadomie, dając jasną i czytelną kompozycję, którą odczytujemy ponadczasowo. Narodziny Boga mogą dziać się zawsze w ludzkiej duszy. Gdy człowiek otwiera się na Jego Tajemnicę, zyskuje wewnętrzny pokój. Cała ludzka natura i wszystko stworzenie ma szansę przeobrazić się i stać się nowym. Już teraz i u kresu czasów. Głoszą to aniołowie obecni przy Narodzinach, zwiastując euforia i pokój na ziemi.

Żaneta Groborz-Mazanek

Artykuł ukazał się w dwumiesięczniku „Któż jak Bóg” (1/2006)