Cierpiały katedry. Obalano bez mrugnięcia okiem wysokie wieże wpatrzone w niebiańską przystań. Nie było litości ani dla stylu Gotów – bowiem człowiek doby przemysłowej nie chciał już patrzeć w chmury – ani dla wiary przodków. Już w osiemnastym wieku zburzono średniowieczne arcydzieła, kościół św. Nikaziusa, katedrę w Cambrai i szereg innych.
Dziś, to również znak czasów, katedry zaczęły płonąć w całej Francji. Najgłośniejsza tragedia rzecz jasna wydarzyła się w 2019 roku. Wtedy we wciąż wyjaśnianych okolicznościach spłonął dach oraz drewniana iglica katedry Notre-Dame – nomen omen – dzieło modernizacyjne XIX wieku. Choć pokrycie świątyni zapadło się na nawę główną, struktura konstrukcji pozostała nienaruszona, świadcząc o trwałości średniowiecznych koncepcji budowniczych. Na początku lipca bieżącego roku na nowo zainstalowano mierzący dwanaście metrów i ważący półtorej tony masywny krzyż.
Przy odbudowywaniu katedry Notre-Dame pracuje blisko trzysta firm i cechów rzemieślniczych. W dokumencie emitowanym przez francuską stację publiczną główny architekt renowacji Philippe Villeneuve nie szczędzi słów podziwu dla niegdysiejszych murarzy. Dzieło życia nadrukował sobie choćby na własnej skórze, na wysokości serca wytatuował sobie rozetę z katedry Notre-Dame. Mury katedry nie ruszyły się choćby o centymetr. choćby kartezjańskiemu umysłowi Villeneuve’a trudno to pojąć i trudno mu nie podejrzewać interwencji nadprzyrodzonych sił.
Dwa tygodnie temu znów pożar, tym razem na szczycie remontowanej katedry w Rouen, uwiecznionej w sezonowych wariacjach malarskich Claude’a Moneta. Paradoksalnie przed katastrofą uchowała budynek zmodernizowana i wzmocniona iglica, dzieło Jean-Antoine’a Alavoine’a (1778–1834). Została bowiem zbudowana ze stopów metalu. Swojego oburzenia nie kryli wówczas rozkochani w budowli literaci. Gustave Flaubert nazwał konstrukcję Alavoine’a „koszmarem szalonego kotlarza”, a Guy de Maupassant „przesadzoną igłą z brązu, szkaradą i dziwolągiem”.
Krzywdę katedrom czynili właśnie pisarze romantyczni, z Wiktorem Hugo na czele i jego powieścią o garbatym dzwonniku, pięknej cygance i pełnym zabobonów paryskim ludzie. Romantycy czuli, by tak rzec, miętę do czasów średnich, które mylnie postrzegali jako negację demiurgicznej mocy rozumu i racjonalności. Nadto żywili się przypowieściami o rycerzach, menestrelach, historiami odległymi i tajemniczymi, bardziej fantastycznymi niż rzeczywistymi. Średniowiecze stanowiło ulubione miejsce ucieczki od odrażającej dla romantyka rzeczywistości współczesnej. Mylili się. Nie ma bowiem nic bardziej konkretnego w architekturze niż gotyckie katedry. Tacy historycy jak Johan Huizinga czy Henri Pirenne rehabilitują czasy średnie. Rozwój matematyki via myśl arabska, rehabilitacja myśli starożytnej, rozwój demokracji w opactwach benedyktyńskich, mizerykordia i pomoc najuboższym, a także niespotykany do dziś rozmach architektoniczny: „wiele budowli Akropolu – pisze Zbigniew Herbert – zmieściłoby się jak w walizce we wnętrzu takich katedr, jak w Amiens czy Reims.” I dodaje: „Powierzchnia wielkich katedr jest rzędu czterech do pięciu tysięcy metrów kwadratowych”. Imponuje rozmach „wiszących w powietrzu” świątyń, ale również diariusze budów katedralnych jako dzieło wszystkich warstw wspólnoty miejskiej, determinacja i upór. Katedrę w Chartres budowano lat pięćdziesiąt, Notre-Dame osiemdziesiąt, w Reims i Bourges – sto.
Katedra, ecclesia cathedralis, stanowiła tradycyjną siedzibę biskupią – episcopi cathedra, uosobienie magisterium i władzy pasterza, a także znak jedności wierzących. W swoim szkicu „Kamień z katedry” wchodzącym w skład zbioru „Barbarzyńca w ogrodzie” Zbigniew Herbert podkreśla wspólnotowy wymiar budynku sakralnego – „człowiek średniowieczny czuł się w kościele, jak w domu”. Niemcy mówią na katedrę „dom”, Włosi – „duomo”. Człowiek współczesny wstawił doń ławki, dawniej była to pusta przestrzeń, w której znajdowano schronienie w deszczowe dni, głośno debatowano, szukano chwilowej zadumy. Katedra była przede wszystkim domem wiernych, tworzonym kolegialnie przez całą wspólnotę dla wspólnoty ad vitam aeternam: „Templum antyczne było domem bożym, katedra zaś domem wiernych”. Poeta czyni buchalterię fundatorów średniowiecznych katedr. Na sfinansowanie budowli łożyły, co oczywiste, przede wszystkim królewskie skarbce. ale również cechy rzemieślnicze, najprostsi obywatele miast i wsi, wdowie grosze, a choćby kurtyzany… Ofiarowano pieniądze, ale i drogocenne guziki i kury, natomiast królowa Cypru na budowę jednej z włoskich katedr przekazała złotą tkaninę. W poszukiwaniu „inwestorów” kwestarze przemierzali całą Europę. Herbert wspomina datki z odległych, egzotycznych zakątków i bractw, między innymi „graczy w kręgle”.
Jak wspomniano, katedra była dziełem kolektywnym, bez rozróżnień na stany i warstwy. Średniowiecze pod tym względem również uczy skromności. Nie sposób precyzyjnie zidentyfikować jej autorów (z punktowymi wyjątkami). Przy budowie, głównie przy kopaniu fundamentów i transportowaniu kamieni, pracowali zbiegli chłopi szukający i anonimowości, i zarobku. Bardziej wykwalifikowani byli majstrzy operujący dłutami i kielniami. Pielgrzymi nierzadko, w ramach i przy okazji religijnej wyprawy, nosili kamienie na budowę świątyni. Wyższą grupę stanowili murarze i wszelkiego rodzaju majstrowie „pracujący w drzewie, kamieniu, ołowiu i żelazie”. A architekci? Czytamy znów u Herberta, iż „ginął w tłumie anonimowych majstrów. Już samo określenie architekta w tekstach średniowiecznych jest bardzo chwiejne i wieloznaczne, co dowodzi niezbyt sprecyzowanego stanowiska i funkcji w dziele budowy. Najczęściej był to murator albo kamieniarz pracujący fizycznie tak samo jak inni murarze czy kamieniarze. Często rolę architekta spełniał opiekun budowy, opat czy biskup”. Zatem architekt był na budowie jednocześnie jednym z wielu rzemieślników i dostawał kilka wyższą zapłatę od kamieniarza. Przy wznoszeniu katedry w Rouen zarabiał choćby mniej od murarza…
Wiktor Hugo rozsławił Notre-Dame. Jednak na tej samej wyspie, czyli na wyspie św. Ludwika, warto również odwiedzić Saint-Chapelle nieopodal Pałacu Sprawiedliwości. Kaplica, rzec można, skromniejsza w wymiarach, przy Notre-Dame kieszonkowa, ale z imponująco rozświetlonymi witrażami zajmującymi powierzchnię 615 metrów kwadratowych (nie licząc rozety przedstawiającej Apokalipsę św. Jana!). Ludwik zaprojektował gotycką kaplicę jak swego rodzaju sejf, godny przechowywania cennych relikwii, które kolekcjonował. Budowa „kaplicy światła” zajęła zaledwie siedem lat.
Baldwin II, cesarz Wschodu, tonął w długach, ale posiadał święty skarb: kilka świętych relikwii, w tym Koronę Cierniową. Ludwik IX skarbiec Baldwina nabył w 1239 roku za oszałamiającą sumę: 135 000 funtów turniejowych, ówczesną jednostkę monetarną. Suma w przybliżeniu wynosiła połowę rocznego dochodu ziem królewskich. Aby zostać głową ówczesnego chrześcijaństwa, Ludwik nie szczędził wydatków. Oprócz Korony nabył u weneckich kupców dwadzieścia dwie relikwie. W tym między innymi fragment Chrystusowego krzyża, gwóźdź z Męki Pańskiej, kawałek gąbki, dzięki której podawano Chrystusowi ocet, część całunu oraz krew Pańską...
Są również w Paryżu katedry rozstawione między dwiema epokami, między Średniowieczem a Odrodzeniem. Tak jak w przypadku Duomo di Orvieto, przypatrując się kościołowi św. Eustachego przy Les Halles, zacierają się granice między elementami „dawnymi” i „nowymi”. Kościół wydaje się w swoich proporcjach zachwiany, z rozdętymi nawami bocznymi, sprawia wrażenie „najedzonego ogra”. Amatorzy muzyki barokowej będą mogli przysłuchiwać się organom, na których grał sam Jean-Philippe Rameau. Zresztą w bocznej nawie został pochowany.
Katedry zaświadczają o geniuszu intuicji, pokory i skromności. To paradoks szarpiący za mankiet, iż wystrzelone i wybujałe w swoich proporcjach budowle, napstrzone tajemniczymi chimerami nie były przejawem megalomanii, ale dyskretnej dążności do absolutu i błogości istnienia per se. Średniowieczna koncepcja sztuki, jak pisał Huizinga, była emanacją pracy i euforii życia – wszystko to miało swe ściśle określone kształty. „Te czasy – pisał holenderski historyk – nie znały jeszcze zjawiska występującego w epokach późniejszych, a polegającego na tym, iż ucieka się spośród codziennej krzątaniny, aby z samotnej kontemplacji rozkoszy, jaką daje sztuka, czerpać pokrzepienie i pociechę; w Średniowieczu odnajdywano jeszcze raczej sztukę w samym życiu – jako środek potęgowania jego blasku. Rola jej sprowadzała się do tego, iż miała współbrzmieć z głębokim odczuwaniem życia, zarówno pod postacią najwyższych uniesień pobożności, jak też pod postacią najbardziej wyrafinowanego używania rozkoszy światowych”.
Czas na pełną afirmacji życia i euforii wyprawę do Paryża…
