Ks. Strzelczyk pisze do KEP o projekcie bp. Odera: to próba ograniczenia niezależności komisji

Zdjęcie: Grzegorz Strzelczyk

W liście otwartym do biskupów eksperci przestrzegają, iż nowy projekt komisji ds. wykorzystania seksualnego, przygotowany przez bp. Sławomira Odera, „systemowo pogarsza warunki dochodzenia do prawdy”. Problemem kluczowym jest poważne „osłabienie niezależności” komisji.

Dziś rano ks. dr Grzegorz Strzelczyk, wybitny teolog i były członek Zarządu Fundacji Świętego Józefa KEP (w latach 2020–2023), udostępnił dziennikarzom list, jaki 18 listopada br. rozesłał „do większości polskich biskupów”. Wraz z nim autorami listu otwartego są – niewymienieni z nazwiska – współpracownicy, „w różny sposób pracujący na rzecz osób skrzywdzonych wykorzystaniem seksualnym”. Pełny tekst listu publikujemy poniżej.

W liście porównane zostały dwa projekty dokumentów dotyczących powołania przez KEP Komisji niezależnych ekspertów do zbadania zjawiska wykorzystywania seksualnego osób małoletnich w Kościele katolickim w Polsce (prace nad jej powołaniem trwają od marca 2023 r.). Są to: projekt wcześniejszy, przygotowany przez zespół pod kierownictwem prymasa Polski, abp. Wojciecha Polaka (zespół został rozwiązany nagłą decyzją KEP w czerwcu 2025 r.; treść przygotowanych dokumentów dostępna jest publicznie) oraz projekt przygotowany przez nowy zespół pod kierownictwem bp. Sławomira Odera (treść dokumentów nie jest znana publicznie; dotarła do nich grupa autorów listu otwartego).

List ks. Strzelczyka zawiera „zwięzłą analizę ryzyk wiążących się z niektórymi zmianami, jakie zaproponowane zostały w nowym projekcie”. Katowicki teolog podkreśla: „Zdecydowaliśmy się upublicznić rozesłany dokument, bo uważamy, iż sprawa jest na tyle ważna dla wiarygodności Kościoła instytucjonalnego w Polsce, iż także sama dyskusja nad kształtem Komisji powinna być transparentna”.

Poniżej pełna treść listu. Zachowujemy układ treści i wytłuszczenia jak w otrzymanym oryginale. Jeszcze dziś opublikujemy komentarz Zbigniewa Nosowskiego.

*

Szanowny Księże Biskupie / Arcybiskupie / Kardynale,

wraz z innymi osobami w różny sposób pracującymi na rzecz osób skrzywdzonych wykorzystaniem seksualnym z wielką uwagą obserwujemy prace nad projektem powołania Komisji niezależnych ekspertów do zbadania zjawiska wykorzystywania seksualnego osób małoletnich w Kościele katolickim w Polsce. Wydaje się on bowiem mieć najważniejsze znaczenie dla uszanowania bólu skrzywdzonych, prewencji oraz odbudowywania słabnącej wiarygodności Kościoła instytucjonalnego.

Dlatego chcielibyśmy zwrócić uwagę Księdza Biskupa/ Arcybiskupa/ Kardynała na ryzyka wiążące się z niektórymi zmianami, jakie zaproponowane zostały w nowym projekcie (zespołu bp. Sławomira Odera), w stosunku do wyjściowego (zespołu abp. Wojciecha Polaka). Uznając, iż część zmian (np. w Statucie) stanowi cenne doprecyzowania i dopowiedzenia, niżej wyliczamy syntetycznie tylko te, które wydają się pociągać za sobą najpoważniejsze ryzyka, poczynając od kwestii najpoważniejszej: osłabienia niezależności i możliwości docierania do prawdy.

1. Osłabienie niezależności

• Było: wyjściowy projekt zapewniał rozbudowane gwarancje niezależności (brak ingerencji przełożonych kościelnych; polecenia wydaje tylko przewodniczący; są określone szczegółowe zasady komunikacji).  
• Jest: nowy dokument zawiera wprawdzie deklarację niezależności, ale nie ma w nim żadnych mechanizmów ją zapewniających; dodatkowo dokument przewiduje powołanie Zespołu Rewizyjnego z kompetencjami kontrolnymi wobec finansów (w tym nominacje przez FŚJ/KEP).
• Ryzyko: co najmniej wizerunkowe osłabienie niezależności; w negatywnym scenariuszu: możliwość ingerencji w działania Komisji, co występuje też w kolejnych podpunktach.

a) Możliwość ingerowania przełożonych w badanie

• Nowe (nie było w wyjściowym projekcie): natychmiastowe informowanie biskupa/przełożonego/przełożonej o wszystkich zgłaszanych i badanych (!) przypadkach, dające mu prawo każdorazowego wystąpienia przed Komisją z własnej inicjatywy.
• Ryzyko interferencji w badanie i analizy Komisji, w tym presji na osoby, które mogą złożyć ważne wyjaśnienia i efekt zniechęcający dla osób skrzywdzonych. Jako iż niektóre analizy mogą dotyczyć zaniedbań przełożonych, przepis zabezpiecza szczególnie ich interesy na niekorzyść innych osób.

b) Zakaz wzywania i zobowiązywania do odpowiedzi

• Było: normatywny obowiązek współpracy i przekazywania informacji.
• Jest: „Komisja nie ma prawa wzywania… Nikt nie może zostać zobowiązany do stawiennictwa ani do udzielenia pisemnej odpowiedzi”.
• Skutek: poważne osłabienie możliwości dochodzenia do prawdy, zwłaszcza w przypadku niepełnej lub niejasnej dokumentacji.

c) Dostęp do archiwów i obowiązek przekazywania dokumentów

• Było: prawo Komisji do informacji; obowiązek rzetelnego przekazywania danych; możliwość dopuszczenia do archiwów, „nie wyłączając archiwów tajnych”.
• Jest: dostęp uzależniony od jednostkowych porozumień z podmiotami kościelnymi, które nie określają jasno zobowiązań tych podmiotów; kwerendy wykonują jedynie archiwiści diecezjalni/zakonni; brakuje wprost gwarancji dostępu do archiwów tajnych.
• Ryzyko: brak dostępu do części materiałów, nierówny dostęp w różnych podmiotach, ryzyko niepełności danych, w skrajnych przypadkach ryzyko mataczenia.

d) Z powyższym wiąże się też sprawa tajemnicy urzędowej i dostępu do materiałów

• Było: zobowiązanie do tajemnicy urzędowej po stronie członków, co umożliwia przełożonym udostępnienie dokumentów objętych taką tajemnicą.
• Jest: ogólne oświadczenia o poufności bez klauzuli ułatwiającej dostęp do materiałów tajnych.
• Ryzyko: możliwość odmowy dostępu do materiałów objętych jakąkolwiek tajemnicą.

e) Teren działania

• Było: z możliwością działania poza RP.
• Jest: ograniczenie do terenu RP.
• Ryzyko: utrudni badanie sytuacji związanych z działalnością np. polskich misji katolickich lub misji ad gentes prowadzonych przez polskich księży diecezjalnych czy zakonnych.

f) Relacje z organizacjami pozarządowymi

• Było: możliwość współpracy z organizacjami pozarządowymi bez ograniczeń.
• Jest: ograniczenie do podmiotów, „których zasady działania nie stoją w sprzeczności z ideami chrześcijańskimi”.
• Ryzyko pozamerytorycznego wykluczania partnerów (albo wręcz blokowania prac – kto bowiem ma określać, o które podmioty chodzi?).

2. Rozszerzenie katalogu „osób wysłuchiwanych”

• Nowe: obok osób skrzywdzonych dodano „osoby skrzywdzone bezpodstawnymi oskarżeniami”.
• Ryzyko: rozmycie priorytetu dobra pokrzywdzonych i celów badawczych.

3. Tryb powołania i podmiotowość zakonów

• Było: procedura z wymogiem zgody KWPZM i KWPŻZZ, z powtórzeniem w razie braku zgody.
• Jest: akceptacje/konsultacje, bez wymagania zgody zakonów.
• Ryzyko: słabszy mandat do badań w jurysdykcjach zakonnych.

4. Czas trwania

• Było: mandat 3-letni z możliwością przedłużenia. Zapewnia rozliczalność i harmonogram prac, gwarantuje możliwość sporządzenia dobrego raportu choćby w przypadku jakiegoś uzasadnionego opóźnienia.
• Jest: „czas nieoznaczony”, przy jednoczesnym określonym terminie 3 lat na raport.
• Ryzyko: niejednoznaczność co do rozliczenia mandatu i zamknięcia etapu, Istnieje możliwość zamknięcia badań zbyt gwałtownie i stąd zbyt pobieżnej analizy i zbyt powierzchownego raportu, gdyż nie ma możliwości przedłużenia prac.

5. Archiwizacja dokumentacji po zakończeniu

• Było: archiwum Komisji do KEP; stosuje się reżim archiwów tajnych z wyłączeniem kan. 489 §2 (zakaz niszczenia określonych akt).
• Jest: przekazanie dokumentów do KEP bez wzmocnionej klauzuli wyłączającej kan. 489 §2.
• Skutek: znaczące osłabienie ochrony zasobów.

W świetle powyższego wyliczenia widać, iż nowy projekt w niektórych aspektach poważnie ogranicza niezależność Komisji (kontrola badanych nad badaniem oraz ograniczenie dostępu do materiału dowodowego: dokumentów, źródeł osobowych), a przez to systemowo pogarsza warunki dochodzenia do prawdy, a tym samym zmniejsza wiarygodność działań KEP. W tym zakresie nowy projekt – wbrew publicznym zapewnieniom – wprost nie realizuje jednego z głównych założeń przyjmowanych w pracach od samego początku.

Pociąga to za sobą poważne ryzyko zniechęcenia do współpracy z Komisją osób skrzywdzonych oraz innych osób posiadających cenną wiedzę, co z kolei prowadzić może do zmniejszenia liczby zgłoszeń, uboższych kwerend, rozpraszania sił i środków na spory o dostęp do akt, łatwiejsze podważanie ustaleń, oskarżenia o „śledztwo we własnej sprawie” itd. Dodatkowo wprowadzenie kategorii „osób skrzywdzonych bezpodstawnymi oskarżeniami” w sekcji o wysłuchaniach rozmywa priorytet pomocy skrzywdzonym wykorzystaniem seksualnym.

W warunkach polskich – po latach ujawnień i przy wysokiej wrażliwości społecznej – na wiarygodność liczyć mogą jedynie ciała rzeczywiście niezależne od władzy, z gwarantowanym dostępem do pełnej dokumentacji (także tajnej), zdolne do samodzielnego gromadzenia świadectw oraz zabezpieczone przed naciskami. Wersja zmodyfikowana dokumentów odchodzi w niektórych punktach od tych standardów, dlatego naraża na merytoryczne fiasko cały projekt powołania Komisji, a zatem pociąga za sobą ryzyko pogłębienia kryzysu zaufania wobec Kościoła instytucjonalnego i samej KEP, zaś osoby skrzywdzone naraża na kolejną porcję cierpień.

Z wyrazami szacunku

Grzegorz Strzelczyk, ks.
wraz z osobami współpracującymi
(część nie jest osobami publicznymi, część pragnęła pozostać anonimowa z innych powodów)

P.S. List niniejszy prosimy traktować́ jako otwarty – uważamy, iż waga sprawy domaga się transparentnej dyskusji nad kształtem projektu Komisji. To także kwestia kształtująca wiarygodność́ Kościoła instytucjonalnego w Polsce.