Ks. Piotr Skarga: Żywot św. Atanazego, Biskupa Aleksandryjskiego (2 maja)

Po wygnaniu Atanazego, wrócił się Aryusz do Aleksandryi i jawnie bluźnierstwa swoje na Bóstwo Syna Bożego, czyniąc go stworzeniem szczerem, szerzyć począł, tak iż lud katolicki bardzo strwożony i po swym biskupie żałośny, uciekł sią do cesarza. Dopiero złość Aryuszową Konstantyn poznał i przyzwał go do siebie do Carogrodu; a sam go już doznać chcąc, pytał: Jeżeliby na zborze Niceńskim i na tym, co tam postanowionego jest, przestawał, a podpisać wszystko chciał? On nic nie czekając, podpisał. Pragnął Konstantyn, aby i poprzysiągł to co podpisał; a on i to uczyniły ale z taką chytrością. Miał swej nauki pismo za pazuchą przy sobie i przysięgał, iż tak trzyma, jako napisał, rozumiejąc tak, jako tu pod pachą u mnie jest; znowu tedy oszukał cesarza, iż go Aleksandrow i biskupowi Carogrodzkiemu przyjąć w pospolitowanie kościelne kazał.

Ale widząc Aleksander, iż był bluźnierca chytry, pierwej sobie z nim czas złożył na dysputą, chcąc ukazać, iż jest heretyk i niegodny towarzystwa świętych, a iż cesarza oszukał. Nie będąc zaś bardzo uczonym ten Aleksander, a bojąc się biegłości w nauce przewrotnej onego heretyka, udał się na modlitwą i posty, tak się modląc do Pana Boga: o ile Panie i Boże nasz, Aryusz dobrą naukę ma, proszę, niechaj tego dnia nie czekam gadania z nim, weźmij i mię do siebie; a o ile on jest fałszerz jako wiem, daj to Boże mój, aby tej godziny nie doczekał. Wysłuchał go Pan Bóg, szedł już na on czas i miejsce dysputacyi naznaczone Aryusz, z wielką i pyszną assystencyą dworzan, swych naśladowników; a idąc przez rynek Konstantego, padła na niego wielka bojaźń, z której mu przyszła potrzeba przyrodzona. Pytał się o tajemnem miejscu, które gdy mu było w stroną rynku ukazane, tam wszedłszy z gnojem swym zaraz kiszki, wątrobą i wszystkie wnętrzności wyrzucił i zdechł niezbożnik na miejscu onem. Czekał go Aleksander w kościele długo, aż gdy powiedziano o śmierci jego tak nagłej i sprośnej, dziękował Panu Bogu z katolikami iż ten, co z gęby swej bluźnierstwa wypuszczał, przez członki wstydliwe wnętrzności swe z Judaszem wyrzucił, a prawda się Kościoła Bożego takiem cudownem jego karaniem potwierdzała. Konstantyn także chwalił Pana Boga, iż synod św. Niceński, tym cudem potwierdzony od Boga został, który rychło potem, mając lat sześćdziesiąt piąć, trzydziestego roku panowania swego umarł, zostawując trzech synów na państwie; Konstantyna, Konstancyusza i Konstansa.

Umierając uczynił testament, którym państwo swoje na trzech synów podzielił i zwierzył się go jednemu kapłanowi, aryańskiem kacerstwem cicho zarażonemu, aby go w ręce synom podał. On przeklęty zmówiwszy się z innymi heretykami, nie ukazał testamentu, aż gdy starszy syn Konstancyusz

przyjechał, i upatrzywszy czas ta chytra liszka, ukazaniem onego testamentu to na nim wytargować chciała gdyby go za tę posługę tem darował, aby aryańskiej nauki naśladowcą i obrońcą został. I tak pomału, prawie wszystek dwór jego zaraził i samego tego Konstancyusza, to jest starszego syna wielkiego Konstantyna, zwiedli; wszakże potem za staraniem brata swego Konstansa, wyzwolił z wygnania Atanazego i posłał go z swemi listami na biskupstwo jego do Aleksandryi, wymawiając w tem i ojca swego, iż Atanazego tylko był dla bezpieczeństwa zdrowia jego tam zasłał, widząc jako wiele miał nieprzyjaciół i miał wolę, gdyby była prędka śmierć nie zaszła, przyzwać go znowu na jego stolicę. Przeto czego ojciec mój, powiada, nie wykonał ja jako następnik na państwo i syn jego wykonywam.

Przywrócony na biskupstwo i z euforią od prawowiernych przyjęty, nie długo pokój miał. Aryanie za powodem onego Euzebiusza Nikomedyjskiego i innych biskupów heretyków, krzyczeli na niego i burzyli wszystek lud, iż nie czekając wyroku synodalskiego, będąc pierwiej od biskupów potępiony, śmiał się na biskupstwo wrócić. Ale gdy ich w tem nikt nie słuchał (bo nie był to synod, na którym go byli potępili, ale zborzyszcze złośliwych), inne potwarze na niego dwie złożyli; iż niewiastę jednę będąc u niej gościem, ku myśli swej plugawej zniewolił i iż swemu klerykowi Arseniuszowi rękę, na czynienie czarnoksięstwa uciął; i na podparcie prawdy, ręki gdzieś ludzkiej dostawszy, ukazowali ją tym, którzy widzieć chcieli. Co słysząc cesarz sąd o nim biskupom w Tyrze uczynić kazał i swego tam wiernego posłał. Pojechał Atanazy na on sąd, Boga tylko i prawdę za sobą mając. Arseniusz ten który się mianuje, będąc czytelnikiem u świętego Atanazego, grzech wielki popełniwszy, uciekł był od niego i rozumiejąc Aryanie, iż się bać karania, a wrócić się nigdy do Atanazego pana swego nie miał, śmieli tę potwarz na niego kłaść. Ale Arseniusz o tem słysząc, użaliwszy się krzywdy dobrodzieja swego, tajemnie do Tyru, chcąc go oczyścić przybiegł; którego zataiwszy u siebie w domu Atanazy, już od Pana Boga pomoc mając, dnia sądowego czekał.

Gdy tedy sędziowie zasiedli, a niewiasta naprawiona od heretyków skarżyć się poczęła, płacząc i narzekając na świętego Atanazego, którego nigdy nie widziała, ani znała; z natchnienia Ducha świętego wystąpił towarzysz świętego Atanazego, Tymoteusz i rzekł śmiele do onej niewiasty: Iżalim ja niewiasto tę tobie zelżywość uczynił? iżalim ja kiedy u ciebie gościem był? a ona mniemając, aby*to był Atanazy krzyknie: Tyś uczynił, do domuś mego przyszedł jako gość, a uczyniłeś jako zdrajca; proszę o sprawiedliwość wielebni ojcowie. To słysząc, żałoba ona w śmiech się katolikom, a w wielkie posromocenie heretykom obróciła i odkrył się fałsz w oczach wszystkich, na wielką hańbę Aryanom; wszyscy się tedy zdziwiwszy tak nie wstydliwej potwarzy, wolnym od onego grzechu Atanazego uczynili. Jednak Aryanie, o drugą się potwarz kusili: ukazali rękę, mieniąc iż to jest ręka Arseniusza, którą ten zły człowiek na swe czarnoksięstwa klerykowi swemu odciął. I gdy długo tę rzecz szerzyli, spytał Atanazy, jeśliby tu kto był, coby znał Arseniusza? odezwało się ich wiele, iż znamy, dopiero Arseniusz wystąpił na środek izby i ukazał obie ręce zdrowe. Wszyscy się tedy fałszów onych zawstydziwszy, spuściwszy oczy z sądu rozeszli się, a drudzy sprośne słowa świętemu zadając i czarnoksiężnikiem zowiąc mało go nie róztargali i przyszłoby do tego, gdyby go był z ręku ich niejaki Archelaus zacny pan, nie wybawił; który namówił Atanazego, aby się skrył a uciekał tam; gdzieby go znaleść nie mogli.

Lecz po krótkim czasie, gdy go powtórnie na śmierć szukały cesarskie wojska, uciekać do Rzymu musiał; gdzie też i Paweł, Carogrodzki biskup prawowierny, od Aryanów wypędzony, towarzystwa w onem wygnaniu Atanazemu z innymi katolikami w Rzymie pomagał. Konstans cesarz zachodnich państw, katolik, widząc uciśnienie wielkie kościołów od Aryanów, pisał do brata Konstancyusza heretyka onego, aby kościoły wrócił prawowiernym, a Atanazego i Pawła, za listami papiezkiemi, jako niewinnie wygnane, na ich stolicę puścił, grożąc mu na koniec podniesieniem wojny, o niewinności ich i prawdę katolicką, jeśliby tego uczynić nie chciał. Przeląkł się onych pogróżek Konstancyusz i z wielką czcią Atanazemu biskupstwo i Pawłowi przywrócił; a rozmawiając z Atanazym i widząc wielkich cnót i nauki człowieka, czcić go na potem i ważyć u siebie począł.

Już po trzykroć wyrzucony, trzeci się raz na swoję stolicę powrócił Atanazy i z wielką pociechą katolików urząd swój odprawował, i gdy się pokoju spodziewać potrzeba było, nowa znowu od tychże nieprzyjaciół heretyków wojna i prześladowanie na niego powstały. Bo gdy Konstans cesarz zachodni zabity był, znowu się zawzięli Aryanie i nie tylko w Aleksandryi, ale po wszystkim Egipcie kościoły Boże prześladowali, za dopuszczeniem Konstancyusza cesarza heretyka. Przysłali tedy Aryanie do Aleksandryi niejakiego Grzegorza, na miejsce Atanazego, który przyszedłszy z wojskiem kapłanów wiązał, drugich zabijał, biskupów po Egipcie wyganiał, panienki zakonne do Aryańskiej wiary przymuszał, drugie zaś w ogień wrzucał; lud pospolity siec rózgami i bić kijmi aż do śmierci kazał. A iż Konstancyuszowi zachodnie się państwa po bracie były dostały, śmiał i tam aryańskie powietrze swą władzą zanosić. I kazał uczynić synod w Medyolanie, aby Atanazego biskupi zachodni potępili. ale drudzy na to zezwolić i z utratą zdrowia nie chcieli; wiedząc iż potępienie Atanazego potępienie było wiary wszystkiej kościelnej, której on tak mocno bronił. Rozkazał zatem pojmać Atanazego, a on z przestrogi i nauki Boskiej uciekł o północy, żadnemu człowiekowi nic nie powiadając, i taił się aż do śmierci cesarza niezbożnego, tak iż go żaden znaleść nie mógł. A Kościół Boży nigdy większej klęski nie miał, jako za tego złego pana. Rzadki bowiem był katolik na on czas, drudzy imieniem tylko katolickiem się pokrywali, a aryańskiem towarzystwem mazali się pochlebiając panom i cesarzowi. Wtenczas i Łiberyusz Rzymski papież o wiarę świętą jednoistności synowskiej z ojcem, na wygnanie wypędzony był. Gdy tedy Konstancyusz niezbożny umarł, Julianus apostata wszystkich katolików które on był wygnał, przywrócił. Atanazy z wielkiem podziwieniem i euforią do Aleksandryi znowu na jego biskupstwo wstąpił. ale nie długo owce one z swego się pasterza weseliły. Bo gdy wszedł na państwo Julianus odstępnik wiary chrześciańskiej, poganinem zostawszy, a bałwanom się i djabłom kłaniając, chytro chrześciańską prawdę i wyznanie jej gubił i do chwały bałwochwalskiej przymuszał. A widząc, jako mu do tego cnota Atanazego przeszkadzała, pojmać go kazał. Obtoczyli kościół żołnierze, ale go Bóg wyzwolił, iż się między ludźmi utaił i wyszedł; a uciekając wodą, gdy pogonie za sobą miał, do tych, co go zabić mieli, obrócić łódkę w oczy kazał. 1 stał się cud Elizeuszów, w ręku go mieli a nie poznali i pytali go, jeżeli tam ciebie nie minął Atanazy? A on rzekł: Przed wami jechał, gońcie go. I tak uszedł ręku ich i krył się aż do śmierci Julianowej. Po tym cesarzu nastał na państwo Jowinianus, którego gdy żołnierze na cesarstwo Rzymskie podnosili, mówił im: Jam jest chrześcianin, panem waszym, iżeście poganie, być nie mogą. Rycerstwo zaś wszystko krzyknęło: I chrześcianie jesteśmy od tej godziny, prosim, nie gardź nami; kazał tedy chrzcić żołnierzy swoich. ale tylko siedm miesięcy będąc, ustąpił złemu Walensowi Aryaninowi, który także na katolików prześladowanie wzburzył i pojmać kazał Atanazego, ale i z jego ręki od Boga wybawiony był, i w grobie ojca swego zam knąwszy się, cztery miesiące między kościami umarłych mieszkał. W onem prześladowaniu gdy już Aleksandryjski lud bardzo sobie tęsknił, a do odstąpienia cesarza zamyślał, bojąc się rozruchu w państwie swojem Walens, wrócił im Atanazego i kazał mu swoję stolicę zasiąść, nie dla Boga to czyniąc, jedno z bojaźni. Tak już w starości swej trochę odpocznienie mając, stary żołnierz Chrystusów w pokoju jakimkolwiek ten wielki obrońca wiary, słup kościelny, wzór cierpliwości i pokory, i niedobyty mur wyznania katolickiego, szczęśliwie na swem łóżku, między owcami swemi tej nędzy świata tego dokończył. W rozmaitych onych przygodach, wojnach i prześladowaniu Katolików, sprawował biskupstwo czterdzieści i sześć lat. Za co zapłaty dostał wiekuistej i wieńca cierpliwości swej nigdy niezwiądłego, od Króla pasterzów Pana naszego Jezusa, którego jest państwo i moc z Ojcem i z Duchem świętym na wieki, Amen

We wszystkich księgach swoich i pismach nauki wielkiej, którem i Kościół przyozdobił i kacerstwa wojował, mocnym jest wyznawcy i obrońcą wiary Trójcy świętej i Bóstwa Chrystusa Pana naszego i dwóch prawdziwych natur w nim i jedności jego z Ojcem; a zwłaszcza w swem wyznaniu, które zowią Symbolum Athanasii: Quincunq: vult salvus esse, etc

5. Pannę przeczystą sławiąc i wynosząc i przyczyny jej szukając, mówi: Evangelio de sanda nostra Dei para: Gdyż ten jest Królem, Panem i Bogiem, który się z Dziewicy narodził i Matka też, która go porodziła, Królową Panią i Bogarodzicą właśnie i prawdziwie się zowie. Ta nowa Ewa, matka żywota nazwana jest i rozmaitością jest przybrana na pierwiastki żywota nieśmiertelnego wszystkich żyjących. Onęż po wielekroć i zewsząd błogosławioną zowiemy. Do ciebie wołamy! wspomnij na nas Najświętsza Panno, któraś i po porodzeniu Panną została; zdrowaś łaski pełna, Pan z z Tobą, błogosławioną cię sław ią wszystkie chóry Anielskie i ziemskie kościelne. Błogosławionaś między niewiastami i błogosławion owoc żywota Twego; przyczyń się za nami Pani, Królowa i Matko nasza.

6. O kościołach śś. przywodzą słowa jego wschodni biskupi na siódmym zborze, Actione tertia, w swym liście tak mówiąc, jako i wielki doktor, który imię ma od nieśmiertelności, (to jest Atanazy) powiada: Kości Męczenników niemocy oddalają, chore leczą, ślepym wzrok dają, trędowate oczyszczają, pokusy i smutki gładzą, a to przez Chrystusa, który w nich mieszka; tak bowiem i Dawid ś. śpiewa: Dziwny Pan w świętych swoich.

7. O obrazach mówi, Sermone 4 , contra Arianos: Kto się kłania królewskiemu obrazowi; w nim się kłania samemu królowi; bo obraz nic nie jest, jedno królewskie wyrażenie i osoba. Tenże święty napisał książki o obrazie Chrystusowym, od żydów w Syryi w mieście Betycie ukrzyżowanym, z którego krew płynęła i żydów onych choroby leczyła, iż za tym cudem zostali wszyscy wiernym i chrześcianami; o czem się na osobnem miejscu ta historya przywiedzie.

8. O poście cielesnym, lib. de virgnitate, sive de meditatione.

10. O heretykach tak mówi, Oratione secunda contra Arianos: Nigdy lud wierny od żadnego biskupa nazwany nie był i od żadnego Apostoła i sługi Zbawiciela naszego imienia nie wzięliśmy ale od Chrystusa jesteśmy i zowiemy się chrześcianami; ale oni, którzy wiary swej początek zkąd inąd biorą, słusznie przodków swych, z których idą, imię noszą; przeto my idąc od Chrystusa i od niego się zowiąc, wyrzuciliśmy Marcyona i ci, którzy go wyrzucili, przy chrześciańskim się ty tule zostali; a drudzy, którzy się za Marcyonem puścili, już nie chrześcianie, ale Marcyoniste nazwani są. I tak się dzieje, inni są Walentyniani, inni Basilidyanie, inni Manichejczycy, Katafrygowie, Nowacyani. Tymże sposobem gdy Aleksander (biskup Aleksandryjski) Aryusza wyrzucił, ci, co przy Aleksandrze zostali, chrześcianie są; a oni co za Aryuszem poszli, imię Zbawiciela naszego Aleksandrowi i je go owcom zostawując, Aryanami zwać się poczęli. I niżej: Tak jest, iż ci, którzy od Kościoła odstępują, a do kacerstwa przystają, imię Chrystusowe pomiatać, a aryańskie brać na się muszą; jako ci, którzy już wiary Chrystusowej nie mają. To ś. Atanazy. Toż się teraz mówić prawdziwie może, iż ci, którzy przy papieżu, to jest, namiestniku Chrystusowym (bo papież imię jest urzędu Apostolskiego Piotra ś.) zostali, chrześcianie są starzy, prawi i tak się zowią, a ci, którzy do Lutra, Zwingla, Kalwina przystali, już nie chrześcianie, bo Chrystusowej wiary odstąpili, ale się raczej od tych, których sobie nad Chrystusa przełożyli, zowią, to jest Luterani, Zwingliani, Kalwinistowie, etc.

11. O świeckich urzędach i panach, iż się niesłusznie w rządy rzeczy duchownych w dają, tak mówi in epist. ad solitariam vitam agent es, resporsum Hostii Cordubensis ad Constantinum Imperatorem: Przestań proszę cię cesarzu, a pomnij, iżeś jest śmiertelnym! Bój się dnia sądnego, a zachowaj się czystym na on dzień, abyś się w kościelne rzeczy nie wdawał, a nam w tej mierze nie rozkazował, ale się uczył raczej od nas, bo tobie Pan Bóg cesarstwa), a nam kościoły zlecił. A jako ten, który na cesarstwo twoje powstaje, Boskiemu się postanowieniu sprzeciwia; tak się i ty strzeż grzechu wielkiego, abyś się w rzeczy duchownym służące nie wdawał. I niżej: jeżeli tak osądzili biskupi, a cóż cesarzowi do tego? A jeżeli cesarz tak osądził, a cóż po biskupach? Kto na świecie kiedy słyszał o tym procederze, wszak władza kościelna mocy nie brała od cesarzów? I dalej: Ciężkie to i nazbyt ciężkie rzeczy takowe, które temu służą, który na się obraz bierze Antychrysta; bo kto tego nie widzi, iż się gdy czyni książęciem, biskupem i starszym nad rozsądkami kościelnemi, słusznie wpadł w onę brzydkość spustoszenia, od Daniela przepowiedzianą.