Adoracja Dzieciątka Jezus

Zdjęcie: Grodzisk_Wielkopolski

Adoracja Dzieciątka Jezus

Gdy w 386 roku Święty Hieronim osiadł przy grocie Narodzenia Pańskiego, by spędzić tam resztę swych lat (†419), nie było już tam Tradycji Bożego Narodzenia, ponieważ to ważne miejsce ulegało apokaliptycznym katastrofom łącznie z deportacją ludności. Sam wymienia daty katastrof z lat 70 i 135. Święty był więc tam siewcą Tradycji. Przywiózł też z Rzymu święto Bożego Narodzenia obchodzone 25 grudnia.

Miejscowa ludność świętowała bowiem to wydarzenie 6 stycznia łącznie z Epifanią. Jego reakcja była prosta: „Nie potępiamy opinii innych, ale idziemy za naszą nauka”. O drugiej dacie jego wypowiedź jest następująca: „jest to czcigodny dzień objawienia (Epifanii), a nie, jak niektórzy sądzą, narodzenia w ciele, gdyż wtedy [Syn Boży] się ukrył, a nie ukazał”. Epifania zaś to chrzest w Jordanie, który nastąpił trzydzieści lat później[1].

Przebycie niełatwej drogi z Rzymu i założenie wspólnoty w Betlejem jest niewątpliwie szczególnym aktem adoracji. Nie była to pielgrzymka, która ma swój koniec. Było to przeniesienie się osoby odgrywającej istotną rolę przy samym papieżu i całkowita odmiana życia.

Do tych czasów sztuka sakralna nie wydała jeszcze swych tak bardzo sugestywnych arcydzieł, więc kult wyrażał się częstokroć w sposób bardzo konkretny i namacalny. Z czasem jednak św. Hieronim dał natchnienie do najciekawszych dzieł sztuki katolickiej. Często też będzie występował w kontekście Dzieciątka Jezus. adekwatnie można powiedzieć, iż przypomniał on światu o Betlejem. Po setkach lat przybył on tam ponownie, ale w przeciwieństwie do swych poprzedników-pielgrzymów, by pozostać tam na stałe. Miejsce Narodzin Zbawiciela było ziemskim celem jego bardzo bogatego i owocnego życia.

Po sztuce starożytnej chrześcijaństwo zasadniczo odziedziczyło przedstawienia Matki Boskiej trzymającej Dzieciątko, scenę pokłonu Królów i scenę ukazującą moment po samych narodzinach, z leżącą po połogu Maryją. Znakomitym przykładem jest dzieło Mistrza z Wyższego Brodu [2].

Narodzinom towarzyszy wół i osioł – zwierzęta, które symbolizują miejsce, ale również według św. Grzegorza z Nysy żydów i pogan, uwolnionych od prawa Starego Testamentu i jarzma bałwochwalstwa. Bardzo wczesne przeniknięcie tych zwierząt do ikonografii świadczy o skojarzeniu ze słowami Izajasza „Poznał wół pana swego, i osioł żłób pana swego a Izrael mnie nie poznał, a lud mój nie zrozumiał” (Iz 1,3)[3].

Szczególny wpływ na ikonografię Bożego Narodzenia będą miały objawienia św. Brygidy Szwedzkiej:

„Kiedy byłam przy żłobku Pana w Betlejem, zobaczyłam Dziewicę w stanie błogosławionym, nadzwyczaj piękną, ubraną w biały płaszcz i delikatną suknię, przez które przezierało Jej dziewicze ciało. Jej łono było powiększone i nabrzmiałe, ponieważ już szykowała się do porodu. Przy Niej był pewien bardzo szlachetny starzec; mieli zaś ze sobą jednego wołu i osiołka. Gdy znaleźli się w grocie, starzec ów, przywiązawszy do żłobu wołu i osiołka, wyszedł na zewnątrz i przyniósł do Dziewicy zapaloną świecę, umieściwszy ją na ścianie, opuścił grotę, by nie być świadkiem porodu. Wtedy Dziewica zdjęła obuwie ze swoich stóp, odłożyła biały płaszcz, którym była okryta, podobnie uczyniła z welonem, składając go na ziemi. Pozostała w samej tylko sukni, a wspaniale włosy, jakby ze złota, opadły Jej na ramiona. Następnie rozciągnęła 2 lniane pieluszki i 2 nieskazitelne i delikatne sukienki, które przyniosła ze sobą, by ubrać w nie mające się narodzić Dziecię; przygotowała również 2 lniane czepki, by okryć Jego głowę. Wszystkie te rzeczy ułożyła blisko siebie, by móc ich użyć we właściwym czasie.

Kiedy to wszystko zostało przygotowane, Dziewica uklękła z wielkim uszanowaniem, złożyła ręce do modlitwy; była odwrócona plecami do żłobka, natomiast głowę podniosła ku niebu w kierunku wschodnim. Podniósłszy zatem ręce i oczy ku Niebu, stała nieruchoma w ekstazie, napełniona Bożą słodyczą. Gdy tak trwała na modlitwie, wtedy zobaczyłam Dziecię poruszające się w Jej łonie; i nagle, w mgnieniu oka porodziła Syna, który jaśniał tak niewypowiedzianym blaskiem, iż słońce byłoby niczym ze swoim światłem. Również owa świeca, którą umieścił starzec, przestała świecić, ponieważ ów boski blask przyćmił całkowicie materialny blask świecy. Tak nagle zaś i niespodziewanie odbył się poród, iż nie byłam w stanie śledzić jego przebiegu. Tylko naraz zobaczyłam czcigodne Dziecię leżące na ziemi i jaśniejące niewypowiedzianym blaskiem. Jego urocze ciało było wolne od wszelkiej skazy. Zobaczyłam też łożysko z błonami porodowymi, leżące obok Dziecięcia i tak samo niezwykle jaśniejące. Równocześnie słyszałam śpiew aniołów cudownie słodki i pełen rozkoszy. I natychmiast brzuch Dziewicy, który przed porodem był bardzo powiększony, wrócił do normalnego stanu i całe Jej ciało stało się cudownie piękne i delikatne.

Kiedy więc Dziewica poczuła, iż już porodziła, skłoniwszy głowę i złożywszy ręce z wielkim namaszczeniem i uszanowaniem, uczciła Dziecię i powiedziała Mu: «Bądź uwielbiony, Boże Mój, Panie Mój i Synu Mój!». Wówczas Dziecię, płacząc, drżąc z powodu zimna i szorstkości płyty kamiennej, na której leżało, poruszyło się nieco i wyciągnęło rączęta, by znaleźć ciepło i uścisk Matki. Matka wzięła je w ramiona, przycisnęła do siebie i zaczęła Je ogrzewać pocałunkami i własnym ciałem z wielką euforią i macierzyńską czułością. Następnie siedząc na ziemi, położyła Je na swoim łonie, delikatnie wzięła w palce Jego pępowinę i odcięła, ale ani kropla krwi nie wypłynęła. Natychmiast zaczęła Je troskliwie ubierać: owinęła w pieluszki, wdziała sukienki i przewiązała opaską na ręce i nogi nałożyła specjalnie zszyte płótna. Na głowę nałożyła, wiążąc je odpowiednio, owe 2 płócienne czepki, które miała w tym celu przygotowane. Po ukończeniu tych czynności wszedł starzec i upadłszy na ziemię, na kolanach adorował Dziecię płacząc z radości. Wskutek porodu Dziewica nie doznała zmiany, tak co do cery, jak i sił; ciało Jej bowiem nie doznało żadnego uszczerbku – taki uszczerbek jest czymś zwyczajnym u innych kobiet rodzących. Jedynie Jej brzuch, dotychczas powiększony, wrócił do stanu, w jakim był, zanim poczęła Dziecię w swym łonie. Podniosła się również o własnych siłach, trzymając Dziecię na rękach, i razem z Józefem umieścili Je w żłobie; upadłszy zaś na kolana, adorowali Je z euforią i niewypowiedzianym szczęściem”.

I jeszcze kolejny fragment Objawień:

„Kiedy indziej, ponownie w tym samym miejscu, ukazała mi się Dziewica Maryja, mówiąc: «Córko Moja, już wiele czasu upłynęło, gdy obiecałam w Rzymie, iż ukażę ci tutaj, w Betlejem, charakter Mojego porodu. Choć już ukazałam ci coś z tego w Neapolu, mianowicie iż stałam, gdy rodził się Mój Syn, to jednak trzeba ci wiedzieć, iż tak właśnie stałam i w taki sposób rodziłam, jak to teraz widziałaś, modląc się samotnie na kolanach w stajni betlejemskiej. Porodziłam Go bowiem z takim uniesieniem i euforią duszy, iż nie odczuwałam żadnego ucisku, kiedy opuszczał Me ciało, ani choćby najmniejszego bólu. I natychmiast owinęłam Go w czyste pieluszki, na długo przedtem przygotowane. Gdy to zobaczył Józef, dziwił się pełen euforii i wesela, iż porodziłam bez pomocy. Zaiste, ponieważ wielkie mnóstwo ludzi było w Betlejem zaabsorbowanych spisem ludności, dlatego tak bardzo byli przekonani o tym, iż nie mogły się zdarzyć wśród nich jakieś nadzwyczajne rzeczy Boże. Dlatego bądź przekonana, iż jakkolwiek ludzie, sądząc czysto po ludzku, twierdzą, ze Syn Mój narodził się w zwyczajny sposób, to jednak prawdą jest ponad wszelką wątpliwość, iż On narodził się tak, jak Ja ci wcześniej powiedziałam i jak teraz mogłaś zobaczyć»”[4].

Zapiski św. Brygidy były niejednokrotnie wykorzystywane przez historyków sztuki. Warto więc przytoczyć efekty badań:

„Na podstawie (…) fragmentów tekstu Objawień św. Brygidy w sztuce został ukształtowany motyw ikonograficzny Adoracji Dzieciątka, charakteryzujący się tym, iż u góry sceny unosi się półpostać Boga Ojca, od którego promienie padają na leżące na ziemi nagie Dzieciątko. Nad świetlistą postacią Dzieciątka, po promieniach pochodzących od Boga Ojca, zlatuje Duch święty w postaci gołębia Maria klęczy adorując Dzieciątko, zaś św. Józef z boku obrazu podchodzi lub przyklęka ze świecą w ręku. Ukazanie Trójcy Świętej związane jest z objawieniem się św. Brygidzie Boga Ojca i Syna, którzy podkreślają trójosobowość Boga w jednej naturze i dwie natury Syna Bożego: Boską i ludzką w jednej osobie. Syn Boży narodził się z Marii za sprawą Ducha Świętego wysłanego przez Ojca. Podkreślając dziewictwo Marii Chrystus powiada do Brygidy w objawieniu, iż jak promień słońca przenika przez okno nie naruszając szyby, tak i On biorąc ludzką naturę z Marii nie naruszył Jej dziewictwa. Zarazem stając się człowiekiem był równocześnie Bogiem równym Ojcu i Duchowi Świętemu”[5].

Zajmijmy się dziełami z późniejszych epok. Szczególnie piękny jest obraz malarza, którego można zaliczyć do nurtu lirycznego wczesnego renesansu. Filippo Lippi (*1406 †1469) nawiązując do ikonografii średniowiecznej i uzupełniając swą kompozycję o św. Jana Chrzciciela i cystersa (być może św. Bernarda z Clairvaux) stworzył wizję malarską, która na zawsze pozostaje w pamięci.

Wszystko pokazane jest na tle tajemniczego lasu. Dzieciątko leży na kwietnej łące. Z obrazu, a zwłaszcza od Dzieciątka i Jego Matki emanuje niewysłowiona słodycz. Trzeba również przywołać innego artystę – jest nim Antonio da Correggio (*1494 †1534). Jego adoracja jest szczególna.

Ukazuje Dzieciątko złożone na kamiennym podwyższeniu monumentalnej budowli antycznej, której kolumna obramia z jednej strony harmonijny krajobraz. Jezus spoczywa na sianku położonym na kraju błękitnej szaty Maryi, nachylonej w adoracji z rozłożonymi dłońmi. Ideowo i kolorystycznie dopełnia dzieło czerwień drugiej tkaniny. Zredukowanie kompozycji do dwóch najważniejszych osób mogło nadać scenie intymności. Monumentalna architektura i pejzaż sprawia jednak, iż dzieło ma charakter poważny, uroczysty, choć niewątpliwie ciepły. Renesans okazał tu wszystkie swoje możliwe walory w dziedzinie sztuki sakralnej i dał podstawę do rozbudowywania kompozycji przez artystów baroku.

Jeśli chcemy poszukać adoracji ukazanej w sposób bardziej przytulny, znajdziemy ją również u Correggia.

Jest na nim wymalowane grono pasterzy (?) – dopatrzeć się tam można kobiety… Dzieło to jakby przywołuje następną epokę pełną ruchu i budującą też przestrzeń dzięki kontrastów światłocieniowych – właśnie wspomnianego baroku.

Na koniec zajmijmy się dziełem znajdującym się w kościele pobernardyńskim w Grodzisku Wielkopolskim.

Obraz ma bardzo rozbudowaną kompozycję i głęboką wymowę teologiczną. Widzimy na nim stojące na monogramie IHS Dzieciątko, ale znajdujące się w niebie i adorowane przez świętych i aniołów (Kościół Tryumfujący).

Poniżej widzimy przedstawicieli Kościoła Wojującego. Mamy więc z jednej strony duchowieństwo z papieżem, kardynałem, biskupem i przedstawicielem zakonu franciszkańskiego. Z drugiej strony klęczy cesarz, król i szlachta. W części dolnej nie mogło zabraknąć Kościoła cierpiącego czyli dusz czyśćcowych. Tematyka obrazu, choć ukazuje Dzieciatko Jezus odnosi się do kolejnego święta, czyli Święta Imienia Jezus, które rozpoczyna nowy rok, a przed którym każde kolano się zegnie (Fil. 2,10).

Ireneusz Zygmunt

[1] Ks. Józef Naumowicz, Prawdziwe początki Bożego Narodzenia, Warszawa 2014, s. 225-227.

[2] Bohemia & Central Europe 1200-1550. The permanent exhibition of the Collection of Old Masters of The National Gallery in Prague at the convent of St. Agnes of Bohemia, red. Štěpánka Chlumská, Praha 2014, s. 31, 29, il. 16b.

[3] Jutta Seibert, Leksykon sztuki chrześcijańskiej. Tematy, postacie, symbole, Kielce 2007, s. 216-217.

[4] Św. Brygida Wielka, Objawienia, Kraków 2004, s. 326-328.

[5] Zdzisław Kliś, Temat Bożego Narodzenia w polskiej sztuce średniowiecznej, Kraków 1994, s. 73.

© salveregina.pl 2023